Een gure voorjaarswind blaast door de straten van Warschau. Voor het presidentieel paleis aan de boulevard Krakowskie Przedmieście wapperen fier de Poolse tweekleur, de vlag van de Europese Unie en de NAVO-vlag. Een televisieploeg staat startklaar voor de toegangspoort naar het neoklassieke paleis. Scholieren drommen samen rondom een gids, die bij een plaquette vertelt over het drama bij Smolensk. Daarbij verongelukten president Lech Kaczyński en hoge regeringsfunctionarissen in 2010 bij een vliegtuigcrash in Rusland.

Op dit moment resideert Andrzej Duda, van de conservatieve oppositiepartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), in het presidentieel paleis van Polen. Maar binnenkort treedt hij af om plaats te maken voor een ander. Drie kandidaten gooien hoge ogen. De centrumrechtse burgemeester van Warschau Trzaskowski van de partij Burgerplatform (PO) kan op een derde van de stemmen rekenen. De 42-jarige kandidaat Karol Nawrocki van de rechts-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) kan op een kwart van de stemmen rekenen. Slalowir Mentzen (38) van de uiterst rechtse partij Konfederacja staat in de peilingen op 15 procent.

Abortus

De blonde twintiger Natalia Polehojko zit rokend op het stoepje van haar fotostudio, schuin tegenover het presidentieel paleis. „Ik ben van plan, in eerste instantie, om op Adrian Zandberg van de linkse partij Razem te stemmen”, vertelt ze. „Hij pleit ervoor de rijken zwaarder te belasten. Ik ben het daarmee eens.”

Met 4 procent in de peilingen maakt Zandberg geen enkele serieuze kans op het presidentschap. Het maakt Polehojko niet uit. Andere presidentskandidaten liegen volgens de fotografe. Of ze zijn in haar ogen te rechts: tegen abortus en tegen lhbti-rechten. „Ze zijn er niet voor het volk”, vat Polehojko het in haar woorden samen. In de tweede verkiezingsronde is ze van plan om op de liberaal Trzaskowski te stemmen. Een strategische keuze.

Op 18 mei wordt de eerste ronde van de presidentsverkiezingen gehouden. Waarschijnlijk haalt geen van de kandidaten daarbij meer dan 50 procent van de stemmen en wordt in een tweede ronde –waarin de twee populairste kandidaten tegen elkaar strijden– bepaald wie de verkiezingen wint, zegt Mikolaj Czesnik, hoofd van de Polish National Election Study, op zijn kamer in de SWPS Universiteit van Warschau. „Vaak stemmen mensen in de eerste ronde op hun voorkeurskandidaat en in de tweede ronde op de wat hen betreft minst slechte optie.”

Beladen

Net als bij alle presidentsverkiezingen sinds 2005 hebben ook nu de presidentskandidaten van de centrumrechtse PO en van de rechts-conservatieve PiS de meeste kans om de tweede ronde te halen. Op dit moment voert Trzaskowski de peilingen aan.

„Voor Tusk is het wachten op een verkiezingszege van zijn partijgenoot”, zegt politicoloog Ben Stanley van de SWPS Universiteit in Warschau over Trzaskowski. De macht van de Poolse president zit tussen die van de Franse en Duitse president in, legt hij uit. Louter symbolisch is het ambt niet; echte macht heeft het staatshoofd evenmin. De manier waarop de president zijn macht kan uitoefenen, is door met zijn veto benoemingen en wetgeving te blokkeren. Daar maakt huidig president Duda dan ook gretig gebruik van. Door Tusks pogingen om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te herstellen te dwarsbomen.

„Het feit dat Duda de regering-Tusk een hak zet, zodat deze tot op heden niet effectief kan regeren, maakt deze verkiezingen enorm belangrijk”, zegt Czesnik. Nieuwe controle van PiS over het presidentschap zou de resterende ambtstermijn van Tusk –tot 2027– voorgoed kunnen blokkeren en potentieel bijdragen aan een opleving van de rechts-conservatieve oppositiepartij. „Eigenlijk moet je deze presidentsverkiezingen zien als een referendum over hoe Polen over de regering-Tusk denkt”, vult Stanley aan. „Wil de bevolking deze regering faciliteren of blokkeren?”

Charismatisch

Hoewel de regering-Tusk populair blijft, groeit in de peilingen de steun voor Nawrocki. Tot een maand terug stond Trzaskowski nog ruim 10 procent voor op de conservatieve oppositiepoliticus. Maar zijn voorsprong is in enkele weken tijd verdampt. Met een campagne, gericht op veiligheid –een sterk leger en restrictief migratiebeleid– en een confronterende debatstijl, weet de tot voor kort onbekende Nawrocki een steeds groter publiek aan te spreken. Steeds meer kiezers die eerst van plan waren op de uiterst rechtse Mentzen te stemmen, lopen nu over naar de PiS-kandidaat. Trzaskowski is juist de laatste maanden in de peilingen gedaald, nadat kandidaten ter linkerzijde van het politieke spectrum hun kandidatuur aankondigden.

„Toch zou ik al mijn geld op Trzaskowski zetten”, zegt Czesnik. „Het wordt heel moeilijk voor Nawrocki om zijn tegenstander in de tweede verkiezingsronde te verslaan – hoewel er tot 1 juni nog een hoop kan veranderen.” Hij wijst op de flinterdunne meerderheid van een half miljoen stemmen die president Duda in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen van 2020 had. Dit keer is het maar de vraag of Nawrocki –die beduidend minder charismatisch is dan Duda– stemmers van andere partijen achter zich weet te krijgen, zegt Czesnik.

Hij zal het vooral moeten hebben van rechtse kiezers van Konfederacja. Czesnik: „Die achterban is echter een samengeraapt zooitje: van liberalen tot meer conservatieven. Maar het is geen traditionele, religieuze en oudere achterban, zoals die van PiS. Ik schat in dat stemmers op Mentzen bij de tweede ronde in drie kampen uiteenvallen: een derde zal op Nawrocki stemmen, een derde op Trzaskowski en een derde zal thuisblijven.”

Migratie

Ook Trzaskowski vist in de rechtse kiezersvijver. Om stemmers aan de rechterkant naar zich toe te trekken, maakte de presidentskandidaat –die lange tijd werd gezien als lid van de progressieve vleugel van PO– begin dit jaar een plotselinge draai op het thema migratie: buitenlandse criminelen belooft hij nu te deporteren, EU-migratiequota wijst hij ineens af en kinderbijslag voor Oekraïense gezinnen in Polen wil hij beperken.

Die draai kan in zijn nadeel werken, zegt Stanley. Zo blijkt ook op straat in Warschau. „Trzaskowski? Zijn mening verandert met de dag”, stelt de twintiger Maja Borecha. Ze zit op een bankje aan de Krakowskie Przedmieście en speelt wat met haar telefoon: „Ik heb geen idee of hij meent wat hij zegt.”

De laatste weken zwijgt Trzaskowski in alle talen over zijn progressieve agenda. Als burgemeester liep hij jarenlang voorop tijdens de jaarlijkse gaypride van Warschau. Nu vermijdt Trzaskowski het thema angstvallig om rechtse kiezers niet van zich te vervreemden. Wel blijft hij voor liberalisering van de abortuswet. In Polen is abortus enkel toegestaan bij verkrachting, incest of als het leven van de moeder gevaar loopt.

Lhbti-propaganda

Liberalisering van abortus en meer rechten voor lhbti’ers – typisch thema’s die de inwoner van Warschau belangrijk vindt. De grote steden van Polen zijn bubbels vol linkse progressiviteit. Het platteland –waar bijna de helft van de Polen woont– is juist een bolwerk van conservatisme. Het is de grote scheidslijn die dwars door Polen loopt. Die van oost tegen west, laagopgeleid versus hoogopgeleid, traditioneel en progressief.

In Zambrów, een plattelandsstadje circa anderhalf uur rijden ten noorden van Warschau, denkt men compleet anders over abortus, lhbti-rechten en immigratie. „Ik heb een hekel aan die lhbti-propaganda die de regering over ons uitstrooit”, zegt de jonge Anna Nowak, die met haar kleintje in de babywagen langs een meertje in het park van Zambrów loopt. Ze vindt dat het Poolse belang voorop moet staan –„Ik ben een patriot”– en is tegen de ongebreidelde instroom van immigranten via Wit-Rusland – „Ik wil dat Polen veilig blijft.”

Hier geen aanplakbiljetten van linkse kandidaten als Adrian Zandberg. Als ze er al zijn, worden ze afgescheurd, maakt Nowak duidelijk. In Zambrów domineren affiches van rechtse kandidaten als Nawrocki en Mentzen.

Tussen de gele koolzaadvelden en groene naaldbossen van Podlachië is links uit den boze, speelt de kerk een rol van betekenis en spreekt vrijwel niemand een fatsoenlijk woordje Engels. Bij de parlementsverkiezingen van 2023 stemde ruim de helft van de bevolking van Zambrów op PiS. PO kreeg 17 procent van de stemmen.

Anti-establishment

Geen wonder dat Trzaskowski zijn campagne begin dit jaar in Zambrów aftrapte. Hier vallen zieltjes te winnen. Grote kans om in Zambrów de grootste te worden, heeft hij niet. De bevolking staat zeer wantrouwend tegenover de politieke elite in Warschau. Trzaskowski is de verpersoonlijking van dat establishment, vertelt men hier.

„Ik vertrouw die politici in Warschau voor geen cent”, zegt Ziggy K. – „geen achternaam in de krant”. Stemmen, doet hij niet. „Politici praten slechts en beloven gouden bergen, maar leveren niet. Ze verrijken enkel zichzelf met onze belastingcenten. Steeds hoor ik over de radio dat weer een politicus wordt verdacht van corruptie.”

Een partij die de anti-establishmentgevoelens verwoordt, is Konfederacja. De uiterst rechtse partij is populair onder jonge mannen op het platteland. Presidentskandidaat Mentzen is sterk aanwezig op sociale media en heeft momenteel 1,6 miljoen volgers op TikTok. In Zambrów is hij populair. „Ik twijfel nog of ik op Mentzen ga stemmen”, zegt Nowak. „Maar ik stoor me wel aan zijn extreme uitspraken over abortus.”

Nawrocki is haar ideale kandidaat. „Hij heeft van alle rechtse presidentskandidaten de meeste kans om deze verkiezingen te winnen. Als Trzaskowski zou worden gekozen, is dat een regelrechte ramp voor Polen. Het zou goed zijn als Nawrocki de progressieve agenda van Tusk kan dwarsbomen – net zoals Duda nu doet. Het is beter voor Polen als er een president komt die een andere politieke kleur heeft dan Tusk.”