Rigoureuze dapperheid van intellectueel Bonhoeffer

Weet u – jullie Nederlanders hebben een geweldig mooi volkslied. De 88-jarige Bonhoefferbiograaf Ferdinand Schlingensiepen zit nog maar nauwelijks in zijn stoel of hij kijkt de Nederlandse verslaggever op de bank doordringend aan. „Mijn Schild ende Betrouwen, prachtig!” Hij bladert in een boek dat voor hem ligt: Vom Gehorsam zur Freiheit. Biografien aus dem Widerstand (uitg. Dtv, 2014). Het zijn portretjes die Schlingensiepen schreef van vrijwel vergeten Duitsers die in verzet kwamen tegen Adolf Hitler. Want niet iedereen werd zo bekend als Dietrich Bonhoeffer.

Onder deze Duitse verzetsstrijders was gevangenispredikant Harald Poelchau (1903-1972). In zijn werk stond Poelchau tijdens de oorlogsjaren meer dan duizend mensen bij vlak voor het moment dat ze geëxecuteerd zouden worden. Schlingensiepen: „Vooral de Nederlanders vielen hem op. Ze gingen, terwijl ze hun volkslied zongen. Daar waren veel gereformeerden bij.”

Boevenwagen

De tuin achter het statige huis met zijn donkerbruine stenen ligt er deze herfstdag prachtig bij. Schlingensiepen, die je zeker geen 88 jaar zou geven, woont er al meer dan 40 jaar samen met zijn vrouw („Ze is 90, en nog viever dan ik”) in deze rustige groene straat in de Düsseldorfer voorstad Kaiserswerth. Het is alweer twaalf jaar geleden dat Schlingensiepen zijn toonaangevende biografie schreef van de Duitse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer (1906-1945). Volgende week vrijdag komt het boek uit in het Nederlands, vertaald door de Bonhoefferkenners Gerard den Hertog en Gerard Dekker.

Zelf heeft Schlingensiepen nooit het genoegen gehad Bonhoeffer te ontmoeten, vertelt hij. Helaas niet. Zijn vader, Hermann Schlingensiepen, wel. „Eén keer. Hij heeft naast Bonhoeffer gezeten in een boevenwagen. Toen hebben ze elkaar uitgebreid gesproken.”

Vader Hermann Schlingensiepen was van 1933 tot 1938 rector van het seminarie in Ilsenburg in de Harz, dat predikanten opleidde voor Duitse gemeenten in het buitenland. Vanwege zijn kritische houding tegenover het Hitlerregime werd Schlingensiepen sr. verschillende keren door de Gestapo gearresteerd en gevangengezet. Tijdens een van die keren kwam hij dus Bonhoeffer tegen. Ze waren geestverwanten.

Toch werd de fascinatie van zoon Ferdinand voor Bonhoeffer niet gewekt door zijn vader, maar door de boezemvriend en eerste biograaf van Bonhoeffer, Eberhard Bethge (1909-2000). „In 1954 ben ik predikant geworden van de Duitse gemeente in het Engelse Bradford. Bethge was in dezelfde periode predikant in Londen. Zo raakten wij bevriend.”

Zonder Bethge zouden we vandaag nauwelijks nog iets van Bonhoeffer hebben geweten, stelt Schlingensiepen. Zeker niet over de laatste periode van diens leven in de gevangenis. Bethge schreef in 1967 de eerste biografie van Bonhoeffer en publiceerde in 1951 al de brieven die Bonhoeffer hem uit de gevangenis schreef onder de titel ”Verzet en overgave”.

Brieven in metalen doos

Vooral door dat laatste boek werd Schlingensiepens fascinatie voor Bonhoeffer gewekt. In de loop van de jaren raakte hij steeds meer betrokken bij de uitgave van het werk van Bonhoeffer. „Je moet je voorstellen: Bethge had al die brieven thuis in een metalen doos zitten. Eén woningbrand en alles was weg geweest. Ik heb er lang bij hem op aangedrongen dat hij het materiaal zou afstaan. Voor Bethge was dat best lastig, maar voor het onderzoek naar Bonhoeffer was dat verreweg het beste.” Tegenwoordig ligt veel materiaal in de bibliotheek van de universiteit van Harvard.

Uiteindelijk droeg de hoogbejaarde Bethge Schlingensiepen persoonlijk op een nieuwe biografie te schrijven. „Sinds 1967 is er veel meer materiaal beschikbaar gekomen; andere bronnen over Bonhoeffers tijd in de gevangenis en ook zijn brieven aan zijn verloofde Maria von Wedemeyer.” Die laatste werden in 2003 in het Nederlands uitgegeven als ”Bruidsbrieven uit de cel”. Schlingensiepens biografie verscheen in 2005. Sindsdien zijn er meer dan 30.000 exemplaren van verkocht.

Uw biografie is niet de enige recente levensbeschrijving van Bonhoeffer. Er verschenen recent ook biografieën van Eric Metaxas (2009) en Charles Marsh (2014).

„Praat me niet van die boeken! Zowel Marsh als Metaxas rukt Bonhoeffer uit zijn Duitse context, en maakt van hem een stem in Amerikaanse discussies waar hij niets van wist. Mede daardoor maken ze beiden tal van feitelijke fouten. Metaxas wilde Bonhoeffer acceptabel maken voor evangelicals. Weet je wat Metaxas voor de Amerikaanse verkiezingen tegen christenen gezegd heeft? „Wie Amerika wil redden, moet Trump stemmen.” Dan heb je niks van Bonhoeffer begrepen. En wat Marsh doet –suggereren dat Bonhoeffer homoseksueel was en Bethge en hij zich tot elkaar aangetrokken voelden– is belachelijk. Marsh noemt Bonhoeffers levensstijl extravagant. Tja, misschien voor iemand van eenvoudige komaf uit het Amerikaanse zuiden...”

Maakt het daadwerkelijk uit of Bonhoeffer homoseksueel was of niet?

„Er is feitelijk geen enkele aanleiding zoiets te denken. Marsh wilde ermee scoren. Het is een hardnekkig gerucht dat al tientallen jaren de ronde doet, om een of andere reden vooral in Amerika. Kort na de publicatie van ”Verzet en overgave” (1951) was er een congres in de Verenigde staten waar iemand opmerkte dat mannen die zulke brieven aan elkaar schreven wel gevoelens voor elkaar moesten hebben. Waarop Bethge, die zich tot dan toe stil had gehouden, opstond in de zaal en zei: „Ik ben een van die mannen. Als Bonhoeffer homoseksueel was geweest en ik ook, dan had ik daar toch zélf van geweten?”

Wat spreekt u zo sterk aan in Bonhoeffer?

„Hij heeft in zijn theologie en in zijn leven laten zien wat het betekent in deze tijd getuige van Christus te zijn. Zijn compromisloze stellingname heeft hij bovendien met zijn dood bezegeld.”

Is Bonhoeffer niet te veel een heilige voor u?

„Nee, alleen al omdat hij dat zelf nooit goed gevonden zou hebben. Heiligen zijn wie bij de gemeente van Jezus Christus hoort. In die zin is Bonhoeffer voor mij een heilige.”

Was hij een perfect mens? Die indruk krijg je bijna.

„Nee, vanzelfsprekend niet. Hij kwam uit een welgestelde, grootburgerlijke” familie. Geld en spullen waren vanzelfsprekend voor hem. Het delen ervan trouwens ook. Hij was verre van egoïstisch of materialistisch. Bonhoeffer had iets zelfbewusts, hij was een man van de wereld. Zo kon hij zich in bijvoorbeeld restaurants ook gedragen. Hij had veel buitenlandse contacten. Dat waren veel mensen in de Evangelische Kirche niet gewend. Toen hij leiding gaf aan de predikantsopleiding van de Bekennende Kirche in Finkenwalde kon hij voor duizenden marken telefoneren naar andere plaatsen in Duitsland. Want hij wilde op de hoogte blijven van hoe de kerkelijke strijd elders verliep. De rekening liep zo hoog op dat het telefoonbedrijf het seminarie de rekening maar kwijtschold.

Daarnaast had hij iets rigoureus. Zeker in de kerkstrijd. Je koos vóór Hitler of tegen hem. Met mensen ”aan de andere kant” was voor Bonhoeffer geen gesprek meer mogelijk. De kerk is kerk, zei hij, omdat ze grenzen heeft. Wie niet voluit kiest voor de Bekennende Kirche, hoort niet bij de kerk. Daarmee kwam hij ook in conflict met medestanders, die weifelaars in het kamp van de Bekennende Kirche wilden trekken.”

Waarom zagen Bonhoeffer en uw vader scherp het gevaar van het nazisme, en veel anderen in de kerk niet?

„Voor mijn vader is het nationaalsocialisme nooit een verleiding geweest. Voor Bonhoeffer ook niet. Toen eind januari 1933 Hitler aan de macht kwam, verschenen alle studenten van mijn vader ineens in een bruin hemd van de SA. Ze waren weg van Hitler, en nu mochten ze dat laten zien. Een jaar later had niet één student van mijn vader nog zijn bruine hemd aan. Mijn vader getroostte zich veel moeite om te laten zien wat de gevaren van het nazisme waren. Hoe hij dat wist? Hij had ”Mein Kampf” gelezen. Daar stond het allemaal al in! Als het heil uit de Joden is (Johannes 4:22), hoe kan iemand christelijk zijn en zulke vreselijke dingen over de Joden schrijven? De fout van veel Duitse kerkleiders en intellectuelen was dat ze ”Mein Kampf” niet gelezen hadden.”

Wat sprak mensen in de kerk dan zo aan in Hitler?

„Veel theologen en gemeenteleden in de Evangelische Kirche hadden iets tegen de republiek van Weimar (1919-1933); ze zagen het liefst het keizerrijk terugkeren. Hitler beloofde herstel, ook in morele zin. Zijn partij, de NSDAP, sprak in haar programma van een „positief christendom.” Prachtig vonden velen dat, maar niemand vroeg zich af wat de nazi’s precies met ”positief” bedoelden. Bonhoeffer kwam uit een sociaal milieu waar men van nature al kritisch stond tegenover dat soort sentimenten. Dat maakte hem weerbaar en alert. Veel mensen waren ook helemaal geen nazi’s, maar hielden zich gewoon gedeisd. Na de oorlog vond iedereen mensen als Martin Niemöller (de voorman van de Bekennende Kirche) en Bonhoeffer helden. Maar in de jaren dertig werd hun die houding juist vaak kwalijk genomen: daarmee lokte je alleen maar tegenreacties van de overheid uit!”

Bonhoeffer bleek dapper. Hoe kom je aan zulke dapperheid?

„Dapperheid is met je angst kunnen omgaan. Angst is iets verschrikkelijks. Ik kan me het gevoel nog herinneren dat ik had, die keren dat ik als kind tijdens de oorlog de schuilkelders in moest. Het luchtalarm, de geallieerde bombardementen, het trillende plafond bij de bominslagen. Ik kreeg nog jarenlang klamme handen als ik de sirene hoorde. Ook al was het maar een oefening. Bonhoeffer was een nuchter mens.

Maar ook hij was bang. Als studenten van hem vastgezeten hadden, wilde hij vaak uitgebreid weten hoe dat eraan toeging. Maar toen het voor hem zover was –en dat hoor je vaker– was de angst weg. Ik vind trouwens dat ook mijn eigen vader dapper is geweest. Die heeft een keer langere tijd vastgezeten. Terwijl hij thuis een vrouw en zes kinderen had. Bonhoeffer had geen gezin. Mijn vader had ook kunnen zeggen: ik bind een beetje in. Hoe meer kinderen je hebt, hoe lastiger het is om dapper te zijn.”

Na de oorlog had het ook een klein voordeel als je vader in de gevangenis had gezeten, vertelt Schlingensiepen dan met een glimlach. „Vooral als we op vakantie in het buitenland waren. Duitsers werden de eerste jaren na de oorlog niet aardig behandeld. We snapten wel waarom. Maar dan scheelde het vaak wel iets als mijn zussen en ik vertelden dat onze vader ook door de nazi’s in de gevangenis was gezet.”

Dan serieuzer: „Voor Duitslands herstel na 1945 was het essentieel dat er voorbeeldfiguren als Bonhoeffer waren geweest. Wat als onder ons Duitsers werkelijk níémand in verzet was gekomen tegen Hitler?”

In 1939, slechts een paar maanden voor het begin van de Tweede Wereldoorlog, besluit Bonhoeffer plotsklaps zijn verblijf in de Verenigde Staten af te breken en terug te keren naar Duitsland. „Want in de ramp die hij voorvoelde, wilde hij bij zijn volk zijn. „Ik kan straks niet helpen bij de wederopbouw, als ik ook niet bij de catastrofe aanwezig was”, zei hij erover.”

Misschien heeft Bonhoeffer, mijmert Schlingensiepen, wel juist door zijn dappere sterven heel veel betekend voor de wederopbouw van Duitsland.

Ferdinand Schlingensiepen

Ferdinand Schlingensiepen (1929) was evangelisch-luthers predikant in het Engelse Bradford, kerkbestuurder in (West-)Berlijn en van 1967 tot zijn pensioen in 1989 hoofd van de diaconie van het diaconessenhuis in Kaiserswerth. Dat huis, waar onder meer de beroemde verpleegster Florence Nightingale in 1840 haar opleiding kreeg, groeide in Schlingensiepens periode uit tot een van de grootste diaconale zorginstellingen van Duitsland. Op aandringen van Bonhoeffers goede vriend en eerste biograaf Eberhard Bethge schreef Schlingensiepen een nieuwe biografie van de Duitse theoloog en verzetsheld Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), die in 2005 verscheen. Vrijdag 24 november wordt de Nederlandse vertaling gepresenteerd in Kamp Amersfoort. De auteur hoopt daarbij zelf aanwezig te zijn. Schlingensiepen heeft de Nederlandse vertaling opgedragen aan zijn Nederlandse kleindochter Julia.

www.nd.nl/biografiebonhoeffer voor meer informatie over de boekpresentatie en aanmelding.

Boekgegevens

”Dietrich Bonhoeffer (1906-1945). Een biografie”, Ferdinand Schlingensiepen; uitg. Kok, Utrecht, 2017; ISBN 978 90 43527 51 4; 480 blz.; € 39,99.

Rigoureuze dapperheid van intellectueel Bonhoeffer

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?