De redactie sluit het liveblog.

Het kabinet moet in de stikstofdiscussie een andere toon aanslaan richting boeren én echt de dialoog met hen aangaan. Dat zei stikstofbemiddelaar Johan Remkes woensdag in Nieuwsuur. Tegelijkertijd riep hij de boeren op aan tafel te blijven zitten.

„Als je met de rug naar het kabinet gaat staan, kun je geen invloed uitoefenen”, zei Remkes, die eerder op de dag het langverwachte advies presenteerde over de reductie van het stikstofgehalte.

Het beeld dat sommigen woensdag hebben geschetst dat zijn advies niet veel anders is dan het plan dat minister Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof) eind juni presenteerde, verwerpt Remkes. „Het is niet zo van ‘we deden een plas en alles blijft zoals het was’. De beide ministers moeten zichtbaar gaan maken dat het anders gaat worden”, zei Remkes. Hij doelt op de ministers Van der Wal en Piet Adema van Landbouw.

Leden van Farmers Defence Force (FDF) reageren kritisch op het stikstofadvies van Remkes. Vooral de (verplichte) uitkoopregeling zit hen totaal niet lekker. „Ze zijn niet goed in Den Haag. Verplichte uitkoop gaat helemaal nergens over”, zegt een van de ‘trekkerleiders’ uit de boerenactiegroep. „Gedwongen uitkoop komt niet voor in ons woordenboek. Onze inzet is vrijwilligheid”, stelt voorman Mark van den Oever.

Het bestuur van FDF wil woensdagavond tijdens een bijeenkomst in Nijkerk polsen hoe de verschillende leden uit het land tegen het rapport aankijken. Ruim twintig leden zijn bij het overleg aanwezig. „Wij proberen te horen hoe zij erin staan, hoe de sfeer onder de boeren in Nederland is. Als blijkt dat de boeren dit rapport niet slikken - dat dit lang niet voldoende is en dat zij gedwongen uitkoop niet accepteren - en dat ze daarom in protest willen, dan zal ik dat zo goed als ik kan begeleiden”, zegt bestuurslid Jos Ubels.

Een aantal leden geeft voorafgaand aan het overleg al aan acties te willen. „De woede overheerst. Ik ben absoluut voor acties en hardere dan ooit tevoren”, zegt een van de zogenoemde ‘trekkerleiders’. „Het rapport is oude wijn in nieuwe zakken”, zegt een ander. Zij ontdekken in het zestig pagina’s tellende rapport nog steeds geen perspectief voor de agrariërs.

Zij blijven sceptisch, voelen zich belazerd en zijn wantrouwend naar Den Haag. Zij willen meer erkenning voor de sector. „Wij hadden nooit met Remkes moeten gaan praten. Ik zet de hakken in het zand.”

Een tacticus in optima forma. Die reputatie geniet VVD-coryfee Johan Remkes al enkele jaren in politiek-bestuurlijk Nederland. Woensdag, bij presentatie van zijn stikstofrapport, deed hij die opnieuw eer aan. Niet één van de coalitiepartijen zal bij het doornemen ervan juichen. Maar daar staat tegenover dat ook niemand met lege handen staat.

Lees ook

Aanbevelingen Remkes zijn poging om brug te slaan

Groeneboerenorganisaties willen graag meewerken aan de uitvoering van de voorstellen die woensdag zijn gedaan door stikstofbemiddelaar Johan Remkes. Ze noemen Remkes’ rapport „stevig” en vinden dat het kabinet nu moet „kiezen voor meer duurzame plantaardige productie en een veehouderij gebaseerd op natuurlijke principes en dierenwelzijn”.

„Remkes heeft in zijn presentatie laten blijken dat hij inziet dat het nieuwe beleid grote consequenties kan en zal hebben voor veel boerenbedrijven”, stellen de organisaties Biohuis, Caring Farmers, Federatie van Agro-ecologische Boeren en Herenboeren Nederland. Ze vinden het belangrijk dat het kabinet biologische en natuurinclusieve werkwijzen erkent die bijdragen aan het halen van de natuur- en stikstofdoelen.

„Een landbouw met lage stikstofbelasting en een positieve bijdrage voor natuur, klimaat, biodiversiteit, water- en bodemkwaliteit is namelijk goed mogelijk”, aldus de groene boeren, die eerder al een tienpuntenplan hiervoor hebben ingediend. Ze stellen dat duizenden groene boeren op hun eigen boerenerf al laten zien hoe dat mogelijk is.

Rabobank ziet het rapport van stikstofbemiddelaar Johan Remkes als een „beginpunt voor dialoog over een werkbare oplossing” van het stikstofprobleem. Het financiële concern kan zich vinden in de aanbevelingen en wijst erop dat in het rapport ook veel staat over het werken aan een realistisch en toekomstbestendig verdienmodel voor boeren. „Dat biedt perspectief”, aldus de bank.

Boerengezinnen zullen de komende tijd voor moeilijke maar belangrijke keuzes staan, weet de belangrijke financier van de landbouw in Nederland. Daar wil de bank hen dan zo goed als mogelijk in bijstaan, zo klinkt het.

Rabobank zegt ook voorstander te zijn van een overheidsvergoeding voor boeren die aan natuur- en waterbeheer doen. De focus op piekbelasters voor de korte termijn kan het concern eveneens onderschrijven, mits het zo veel als mogelijk op vrijwillige basis gebeurt en er een ruimhartige compensatievergoeding is voor boeren die stoppen met hun bedrijf.

Rabobank kreeg afgelopen zomer nog de nodige kritiek vanwege zijn rol in de financiering van de landbouw. Sommige politieke partijen wilden dat de financiële instelling meebetaalt aan het oplossen van de stikstofcrisis. De bank stelde eerder ook met gemengde gevoelens terug te kijken op het door Nederland gevoerde landbouwbeleid van schaalvergroting, dat voor een groot deel door Rabobank is gefinancierd.

De politiek is aan zet. Dat concluderen veevoederbedrijven Agrifirm en ForFarmers naar aanleiding van het rapport van stikstofbemiddelaar Johan Remkes. ForFarmers herkent in het schrijven onder andere de kritische noot richting de overheid. Volgens Agrifirm is het zaak dat het langetermijnperspectief voor de agrarische sector concreet wordt gemaakt.

„We hebben geconstateerd dat de heer Remkes op sommige punten naar de verschillende gesprekspartners heeft geluisterd en de noodzaak voor langetermijnduidelijkheid en een nationaal innovatieprogramma heeft benadrukt”, aldus een verklaring van ForFarmers. „De politiek is nu weer aan zet. Daar wachten we nu eerst op.”

Ook Agrifirm stelt dat het langetermijnperspectief van de sector een belangrijk aandachtspunt is. „Dit moet de overheid nu concreet maken.” Volgens het bedrijf kunnen innovaties bijdragen aan de oplossing. Eerder publiceerde Agrifirm al een rapport over het stikstofreductiepotentieel van bewezen technische oplossingen en de vraag wat de financiële consequenties zijn voor de verschillende bedrijven. „Johan Remkes benadrukte in zijn advies ook het belang van innovatie en het verdienvermogen van boeren en telers”, aldus het bedrijf.

De aanbevelingen om de stikstofcrisis te bestrijden die bemiddelaar Johan Remkes woensdag heeft gepresenteerd, sluiten voor het overgrote deel aan bij het al bestaande Gelderse beleid. De provincie Gelderland vindt dat Remkes goed heeft geluisterd naar de zorgen in het gebied, maar blijft wel voorstander van vrijwillige opkoop van boerenbedrijven.

Gelderland wordt wel de „stikstofbrandhaard van Nederland” genoemd. De provincie herbergt samen met Noord-Brabant de meeste veehouders van Nederland, maar heeft met de Veluwe tevens het grootste aaneengesloten natuurgebied dat te lijden heeft onder stikstofuitstoot binnen de grenzen. Gelderland moet dan ook een fors deel van de landelijke stikstofreductie realiseren. De provincie is al drie jaar bezig met stikstofplannen en heeft er tientallen miljoenen euro’s in gestoken.

De provincie vindt dat vrijwillige opkoop van boerenbedrijven op de korte termijn de beste manier is om ruimte te maken voor natuur. Daarvoor moet een simpele regeling komen, want de regelingen zijn nu „nodeloos complex en lastig”. Gelderland is blij dat Remkes innovatie ook als een mogelijkheid noemt. Gelderland heeft al de zogenoemde kalverregeling, waarbij kalverhouders subsidie kunnen krijgen voor het bouwen van slimme, duurzame stallen met veel minder uitstoot. Dergelijke systemen bestaan bijna nog niet in de kalverhouderij.

Twee grote uitstoters van stikstof in het bedrijfsleven erkennen dat ze ook een verantwoordelijkheid hebben bij het omlaag krijgen van de stikstofuitstoot. „Wij zijn ons bewust van de rol en verantwoordelijkheid van de industrie”, reageert topman Loek Radix van het Limburgse industrieterrein Chemelot op de aanbevelingen van stikstofbemiddelaar Johan Remkes. Vanuit staalconcern Tata Steel klinkt een vergelijkbaar geluid.

Bij de presentatie van zijn rapport zei Remkes dat de focus van de discussies over stikstof en natuur tot nu toe „veel te veel op de agrarische sector en stikstof” ligt. Ook andere sectoren, zoals het verkeer en de industrie, moeten hun bijdrage leveren, benadrukte hij.

Radix erkent dat er voor Chemelot ook een rol is weggelegd. „Hoewel de uiteindelijke stikstofdepositie van Chemelot minimaal is, kijken wij altijd naar manieren om de negatieve gevolgen van onze bedrijfsvoering op de omgeving te verminderen. Dat geldt voor dit dossier, maar vergeet daarbij niet de uiterst belangrijke opgaven voor de energietransitie en circulair watergebruik.”

Ook staalconcern Tata Steel zegt zich bewust te zijn van zijn aandeel in het Nederlandse stikstofdossier. In een verklaring benadrukt het bedrijf achter het hoogovencomplex bij IJmuiden daarom ook te werken aan het verminderen van de eigen stikstofuitstoot. De onderneming kwam eerder al met plannen om over te stappen op het maken van staal door middel van waterstof, wat eveneens moet helpen om de emissie omlaag te krijgen.

Een woordvoerder van olie- en gasconcern Shell, dat eveneens een grote uitstoter is, vindt het nog te vroeg om inhoudelijk op de aanbevelingen van Remkes te reageren. „We gaan het bestuderen”, is alles wat hij erover kan zeggen.

Het stikstofrapport van bemiddelaar Johan Remkes heeft positieve kanten, maar er zijn ook zaken „waar we ver van weg moeten blijven”. Dat zegt voorman Bart Kemp van boerenactieclub Agractie in een eerste reactie op het rapport. Met name gedwongen onteigening valt bij Kemp slecht.

„Uitkoop mag absoluut niet gedwongen gebeuren”, zo is hij duidelijk. Om nieuwe boerenacties aan te kondigen is het nog te vroeg, vindt Kemp evenwel. „We wachten eerst af waar het kabinet mee komt. Ik ga ervan uit dat ze dat zelf ook beseffen.”

Toch houdt de Agractie-voorman een deels positief gevoel over aan de aanbevelingen van Remkes. „Er wordt erkend dat het kabinetsbeleid gewoon een verkeerde aanpak gekozen heeft en dat de plannen die de sector zelf aangedragen heeft werkbaar zijn.”

De oproep tot het sluiten van een langjarig akkoord met de landbouwsector stemt Kemp hoopvol. Of zo’n landbouwakkoord er ook komt, durft hij niet te zeggen. „Het kabinet blinkt tot nu toe niet uit in daadkracht op dat punt, dus we hopen dat de nieuwe minister van Landbouw daarin het verschil gaat maken.”

Het langverwachte stikstofrapport van Johan Remkes „biedt goede aanknopingspunten voor de toekomst van een vitaal platteland en het herstel van kwetsbare natuur”, schrijft CDA-leider Wopke Hoekstra in een eerste reactie op de bevindingen. Wat die aanknopingspunten precies zijn, zegt de christendemocraat niet.

Hoekstra zette de verhoudingen binnen het kabinet in augustus op scherp door in een interview te zeggen dat halvering van de stikstofuitstoot in 2030 niet heilig is voor zijn partij. Als het aan Remkes ligt, blijft 2030 als doel staan, maar in uitzonderlijke gevallen kan hiervan worden afgeweken als het doel wel „binnen bereik is én er dwingende inhoudelijke - dus geen politieke - redenen” voor zijn. Ook pleit Remkes voor ijkmomenten waarop het kabinet naar het tijdpad kan kijken.

„Remkes wijst terecht op de groeiende afstand tussen stad en platteland. We staan samen voor de opdracht deze kloof te overbruggen”, aldus Hoekstra. Hij benadrukt dat het kabinet later met een officiële reactie komt.

Premier Mark Rutte vindt het stuk van Johan Remkes over de stikstofproblematiek een „stevig rapport met duidelijke conclusies”. Het kabinet gaat het stuk bestuderen en „ik hoop dat we samen met alle partijen - boeren, natuurorganisaties, bedrijven en overheden - stappen kunnen gaan zetten, want de urgentie blijft onverminderd groot”.

Het kabinet komt op 14 oktober met een eerste inhoudelijke reactie op het verhaal van de ‘onafhankelijke gespreksleider’. Remkes werd in juli door het kabinet ingeschakeld nadat de relatie van het kabinet met boerenorganisaties was vastgelopen. Boerenorganisaties eisten dat de stikstofplannen van tafel gingen, het kabinet wilde daar niets van weten.

Caroline van der Plas van de BoerBurgerBeweging (BBB) vindt het rapport van Johan Remkes veelbelovend. Ze vindt de woorden die de „onafhankelijke gespreksleider" over de boeren heeft gesproken bij de presentatie van het rapport positief.

„Er is nog genoeg stof tot felle discussies. Maar ik vind eerlijk gezegd dat in jaren niet zo veel waardering en erkenning is gegeven aan boeren als hier vanmiddag in deze zaal.” Ze is Remkes daarvoor „dankbaar”. „Dat haalt een hele grote angel uit de discussie.”

Van der Plas vindt dat het weer moet gaan over hoe boeren weer toekomst krijgen in Nederland. „Ik denk dat Remkes daar heel veel openingen voor geeft”, zegt ze. De BBB-leider is verder positief over de woorden van Remkes over PAS-melders.

Remkes adviseert verder dat 500 tot 600 boeren die de meeste stikstof uitstoten snel worden aangepakt. Van der Plas benadrukt dat Remkes ook voor deze groep andere mogelijkheden ziet zoals innovatie, een andere bedrijfsvoering of verhuizen. Pas als mensen uit deze groep „de kont tegen de krib gooien, dan komt uitkoop in beeld”, aldus het Kamerlid.

De grootste oppositiepartij, PVV, ziet niks in het stuk van Remkes. „Kappen met die stikstof onzin. Stop die Brusselse regels maar in de shredder. Onze boeren zijn veel belangrijker. Laat ze met rust en laat ze boeren. Rapport Remkes kan linea recta de prullenbak in”, laat Geert Wilders weten.

Derk Jan Eppink van JA21 is „teleurgesteld” in het rapport. Nederland blijft volgens hem op slot als het gaat om vergunningen voor de bouw. Hij vindt het verder „jammer dat er geen herschikking komt van Natura 2000-gebieden en dat boeren nog steeds onteigend kunnen worden”. Forum voor Democratie en de Groep Van Haga vinden het rapport „een ramp voor boeren”.

Een duidelijk perspectief voor de landbouw kan eigenlijk geen vertraging meer verdragen. Het is goed dat Johan Remkes dit onderstreept in zijn rapport over het stikstofprobleem, vindt het Interprovinciaal Overleg (IPO) in een eerste reactie op het rapport namens alle twaalf provincies. De provincies vinden dat de aanpak van de stikstofuitstoot ook voor sectoren als industrie, scheepvaart en recreatie in de duingebieden moet versnellen.

„In het rapport herkennen we de pijn van de landbouw en de noodzaak van de natuur. Er is een goede balans nodig tussen een kortetermijnaanpak en ruimte voor gebiedsprocessen op de middel- en lange termijn”, zegt Edward Stigter, voorzitter van de stikstofcommissie van het IPO.

De provincies vinden het goed dat de door Remkes voorgestelde kortetermijnaanpak uitgaat van het wegnemen van piekbelasters. „Dat is goed voor de natuur, want het geeft het verminderen van de stikstofdepositie een impuls.” Wat het effect is van het weghalen van piekbelasters op de gebieden zal nog moeten blijken. De provincies vinden dat het aan het Rijk is om te organiseren dat zowel de kortetermijnaanpak als plannen met een langere adem met elkaar in samenhang blijven. De provincies willen met het Rijk in gesprek blijven over de stikstofproblemen.

Supermarkten houden zich op de vlakte in hun eerste reactie op de aanbevelingen van stikstofbemiddelaar Johan Remkes. Via het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) laten ze weten te willen bijdragen aan een „waardig en fatsoenlijk transitieproces”. Ook wijst de koepel erop dat supers al werken aan verschillende duurzaamheidsinitiatieven en bereid zijn ook te kijken naar de mogelijkheden om de stikstofdoelen te realiseren.

„Remkes adviseert om de door hem geschetste denklijnen uit te werken tot een concreet plan. Het CBL wil hieraan bijdragen. Hoe dit precies vorm zou moeten krijgen, moet met alle ketenpartijen van boeren en tuinders, verwerkers en afnemers besproken worden”, staat in de verklaring.

Afgelopen zomer waren de distributiecentra van supermarkten nog het doelwit van boerenacties. Boze boeren verhinderden met hun tractoren dat er vrachtwagens in of uit konden rijden, waardoor de bevoorrading van winkels lastig werd. De blokkades leidden verspreid over het land ook tot lege schappen van diverse artikelen.

In augustus besloot het CBL vervolgens om niet aan te schuiven bij een gesprek met Remkes. Toen zei de organisatie het van belang te vinden dat het kabinet en de boerenorganisaties eerst weer met elkaar zouden gaan praten over oplossingen.

Stikstofbemiddelaar Johan Remkes heeft het kabinet „terecht” een tik op de vingers gegeven, zeggen coalitiepartijen VVD, CDA en ChristenUnie. Ook D66 ziet een aansporing in de „doorwrochte adviezen” die de VVD-coryfee woensdag presenteerde. Maar wat de kern van de aanbevelingen is, daarover lijken de coalitiepartijen nogal te verschillen.

Dit terwijl de bevindingen van Remkes ook een einde moesten maken aan de onenigheid in het kabinet. Nadat CDA-vicepremier Wopke Hoekstra 2030 als deadline voor halvering van de stikstofuitstoot „niet heilig” had genoemd, zei premier Mark Rutte deze uitlatingen even aan de kant te zetten totdat Remkes met zijn conclusies zou komen. Het kabinet reageert medio oktober officieel op de bevindingen.

Volgens landbouwwoordvoerder Thom van Campen van de VVD uit Remkes terecht kritiek op de ondermaatse communicatie van het kabinet in de afgelopen maanden. Van Campen is blij dat Remkes partijen om de tafel heeft gekregen, en benadrukt dat hij „een brede aanpak onderstreept”, waar dus niet alleen de boerensector aan bijdraagt. De VVD wijst verder op „de verantwoordelijkheid van tussenpartijen, zoals banken, supermarkten en melk- en voerfabrieken”.

Remkes „geeft boeren en provincies eindelijk de erkenning voor hun zorgen over de stikstofplannen”, meent Derk Boswijk, Kamerlid van het CDA. „Dat is een tik op de vingers van het kabinet.” Een stikstofaanpak kan volgens de christendemocraat alleen succesvol zijn als „boeren, provincies en het kabinet blijven praten én luisteren”. Remkes onderstreept volgens Boswijk „de noodzaak voor een herstart”, waar het kabinet mee aan de slag moet.

Agractie heeft woensdag twee trekkers bij het gebouw van de Tweede Kamer in Den Haag geparkeerd vanwege de presentatie van het stikstofrapport van bemiddelaar Johan Remkes. De boerenactiegroep kreeg daar toestemming voor van de gemeente Den Haag.

Hans van der Wind van Agractie laat weten dat later op de dag een lied en een videoclip over de voedselvoorziening in Nederland worden gepresenteerd in een reactie op de stikstofplannen. De actiegroep stelt zich ook zorgen te maken over de verdeeldheid onder groepen, die volgens Agractie nog nooit zo groot is geweest in Nederland. De boeren hebben ook twee spandoeken bij hun trekkers geplaatst.

De politie hield rekening met meer actievoerders. Bij de Tweede Kamer stonden vijf politiebusjes en een ME-bus. Ook waren politie en marechaussee opvallend aanwezig op straat. De demonstratie trok wat publieke belangstelling, maar tijdens de presentatie van Remkes bleef alles rustig.

Johan Remkes heeft een „doordachte analyse” opgeleverd die helpt om uit de stikstofimpasse te komen, zowel op de korte als de lange termijn. Dat stellen VNO-NCW en MKB-Nederland in een reactie op het advies.

Volgens de ondernemersorganisaties slaat de stikstofbemiddelaar de juiste bruggen en biedt zijn plan „een prima vertrekpunt” om er uit te komen. „Dat is nodig om ons land van het slot te halen, de boeren perspectief te geven en tegelijk de natuur te verbeteren”, menen de organisaties.

VNO-NCW stelt ook dat andere sectoren „evenwichtig bijdragen” aan het terugbrengen van de stikstofuitstoot en andere emissies, „voor zover zij bijdragen aan de problematiek”.

„Vanwege de energietransitie gaat dat ook gebeuren en iedereen gaat zijn bijdrage leveren, niet alleen de boeren”, stellen de instanties. Ze zeggen zo snel mogelijk om de tafel te willen met het kabinet en de andere partners van de Stikstofalliantie (Bouwend Nederland, Natuurmonumenten, Natuur en Milieu, LTO Nederland) om concrete opvolging aan het plan te geven.

LTO noemde de verplichte uitkoop in het plan van Remkes van honderden grote stikstofuitstoters „onmogelijk en onnodig”. Het draagt volgens de landbouworganisatie ook niet bij aan het herstel van het vertrouwen.

Greenpeace maakt zich nog steeds „flinke zorgen”. Volgens de natuurorganisatie blijven de maatregelen tegen stikstofuitstoot „ondermaats”. Directeur Andy Palmen zegt veelbelovende woorden te lezen in het woensdag gepubliceerde rapport van stikstofbemiddelaar Johan Remkes. Maar de kwetsbaarste natuur valt „op korte termijn” om, aldus de directeur.

Remkes erkent dan ook dat de natuur niet langer kan wachten. In het rapport staat onder meer dat de stikstofuitstoot in 2030 gehalveerd moet zijn - een doel dat eerder al werd opgesteld. Volgens Palmen is dit doel echter „boterzacht”. De bemiddelaar adviseert om in 2025 en 2028 opnieuw te kijken of de stikstofhalvering haalbaar is. Zo niet, dan zou enige flexibiliteit mogelijk moeten zijn.

Ook andere natuur- en milieuorganisaties maken zich er zorgen over dat er door deze tussentijdse meetmomenten ruimte kan ontstaan om de doelen uit te stellen. Natuur & Milieu, Natuurmonumenten, Milieudefensie, LandschappenNL, de Natuur en Milieufederaties, Vogelbescherming Nederland, SoortenNL en het Wereld Natuur Fonds zeggen in een gezamenlijke verklaring dat „verdere impasse en vertraging nog vele malen desastreuzer” zou zijn voor de natuur.

Verder zijn de natuur- en milieuorganisaties „gematigd positief” over het woensdag uitgebrachte rapport van Remkes. „Als met deze aanpassingen de stikstofcrisis nu echt aangepakt wordt, is er nog hoop op het redden van de natuur in Nederland.”

Landbouworganisatie LTO gaat haar ruim 30.000 leden om hun mening vragen over de conclusies van stikstofbemiddelaar Johan Remkes. De belangenvereniging ziet zelf een aantal goede punten in zijn rapport, maar vindt de verplichte uitkoop van vijfhonderd tot zeshonderd grote stikstofuitstoters „onmogelijk en onnodig”. Dat draagt ook niet bij aan het herstel van het vertrouwen, meent LTO.

Op andere punten is LTO blij met de kritische blik van Remkes ten opzichte van de plannen van het kabinet. Zo vindt de landbouworganisatie het terecht dat Remkes stelt dat de overheid niet louter op stikstof moet focussen en dat het belang van de landbouw gelijk moet worden gesteld aan dat van de natuur. Ook het verdwijnen van het stikstofkaartje en de kritische depositiewaarde die Remkes voorstelt kunnen op goedkeuring rekenen.

LTO vindt het wel vreemd dat Remkes vasthoudt aan de deadline van 2030. De bemiddelaar pleit namelijk ook voor geleidelijkheid.

De ledenraadpleging van LTO begint donderdagavond en wordt volgende week dinsdag afgerond.

In de bouwsector wordt positief gereageerd op de aanbevelingen van stikstofbemiddelaar Johan Remkes. „Snelheid van handelen is nu van het grootste belang”, reageert voorzitter Maxime Verhagen van Bouwend Nederland. Het land heeft volgens hem al te lang „op slot gezeten” vanwege stikstof.

De brancheorganisatie onderschrijft dat het voor de korte termijn van cruciaal belang is dat een „vliegende start” wordt gemaakt met piekbelasters. Alleen dan zal de stikstofuitstoot snel dalen en kan de natuur zich herstellen en versterken, geeft Bouwend Nederland aan. Dan zou er ook weer ruimte ontstaan voor nieuwe bouw- en infraprojecten.

„De gesprekken over vrijwillige aankoop, verplaatsing en innovatieve oplossingen moeten zo snel mogelijk beginnen aan de keukentafels bij boeren en in de directiekamers van bedrijven door het hele land om zo voor betrokkenen binnen een jaar uitsluitsel te geven”, benadrukt Verhagen. Hij zegt zich te realiseren dat boerengezinnen en bedrijven nu voor moeilijke keuzes staan. Daarom zouden de gesprekken volgens hem „met compassie en een menselijk gezicht” moeten plaatsvinden.

Bouwend Nederland constateert verder dat de aanbevelingen van Remkes grotendeels in lijn zijn met de voorgestelde aanpak die de organisatie zelf samen met VNO-NCW, MKB-Nederland, Natuurmonumenten, Natuur & Milieu en LTO Nederland al eerder had geopperd. De branche zegt nu graag verder met het kabinet om tafel te gaan om te bespreken hoe Nederland zo snel mogelijk weer in beweging komt.

Farmers Defence Force

Het advies van stikstofbemiddelaar Johan Remkes om gedwongen uitkoop toe te passen bij bedrijven die veel stikstof uitstoten in de buurt van kwetsbare natuurgebieden is voor boerenactiegroepen onacceptabel. „Gedwongen opkoop van piekbelasters is een absolute no-go voor ons”, zegt Mark van den Oever, voorman van Farmers Defence Force (FDF). Hij reageert op het advies van Remkes, dat woensdag werd gepresenteerd.

„Het is niet best. Ze gaan weer dwingen, dit wordt weer niks. Deze plannen hebben niets te maken met het redden van de natuur, het enige waar ze op sturen is boerenkrimp”, stelt Van den Oever. De voorman heeft voor woensdagavond „een grote vergadering” gepland. „Dan trekken we een conclusie en ontwikkelen we een plan de campagne”, zegt de FDF-voorman.

Agractie

Ook voor actiegroep Agractie is gedwongen uitkoop onacceptabel. „Als je het vertrouwen nog verder wil schaden moet je die kant op gaan”, reageert Bart Kemp van de organisatie. „Als je naar een willekeurige burger gaat en je zegt: ik ga jou gedwongen onteigenen, dan is de reactie voorspelbaar denk ik”, vervolgt hij.

Van den Oever van FDF gaf dinsdag aan dat de kans groot is dat boeren weer gaan actievoeren als de bevindingen van Remkes tegenvallen.

De stikstofbevindingen van gespreksleider Johan Remkes zijn volgens de ChristenUnie de kans om een nieuwe start te maken, zegt Kamerlid Pieter Grinwis. „En die kans moeten we wat mij betreft met beide handen aangrijpen.” De kleinste coalitiepartij noemt het „terecht dat Remkes het kabinet streng toespreekt” en zegt dat de stikstofkaart van tafel moet.

Dat de stikstofnorm in gevoelige natuurgebieden niet langer heilig verklaard moet worden, vindt Grinwis ook een goed advies. Hij wil dat alle sectoren, en dus niet alleen de boeren, een bijdrage moeten leveren aan de vermindering van stikstofuitstoot. Daarnaast moet de boerensector weer genoeg perspectief krijgen, iets waar Piet Adema, partijgenoot van Grinwis en de nieuwe minister van Landbouw, mee aan de slag zal moeten.

„Het is Remkes gelukt om het gesprek te zoeken en te vinden in tijden waarin emoties hoog oplopen en de polarisatie groot is. En dat biedt hoop”, zegt Grinwis. Het kabinet moet „vandaag nog daadkrachtig aan de slag” om beter voor de natuur te zorgen.

Plannen voor de toekomst van de landbouwsector moeten „hard en echt” zijn, vindt stikstofbemiddelaar Johan Remkes. Er is volgens hem dan ook geen ruimte voor „feel-goodverhalen”.

Voor die perspectiefplannen is volgens Remkes een realistisch verdienmodel nodig. Sommige boeren kunnen doorgaan op dezelfde voet, maar andere bedrijven moeten omschakelen. Zij kunnen bijvoorbeeld meer in samenwerking met de natuur gaan werken. Hier is vaak wel meer grond voor nodig: volgens Remkes moet de overheid bijdragen aan betaalbare grond.

Dat hangt volgens hem mede af van hoe het land is ingedeeld (‘zonering’). Bepaalde takken van landbouw zijn in bepaalde gebieden meer geschikt dan andere. Volgens Remkes is het nodig dat bepaalde boeren meer bij elkaar in de buurt gaan werken. Verplaatsing van bedrijven moet volgens hem „stapsgewijs” gebeuren, maar „zonder schuiven met grond is beweging onmogelijk”.

Stikstofbemiddelaar Johan Remkes noemt politieke pleidooien voor het halveren van de veestapel „buitengewoon onverstandig en polariserend”. In zijn eigen woordenboek komt het woord ‘halveren’ niet voor, zegt hij.

Remkes, zelf een vooraanstaand VVD’er, noemde geen partijen bij naam, maar in politiek Den Haag heeft vooral coalitiepartij D66 herhaaldelijk gepleit voor zo’n halvering van de hoeveelheid vee, die veel ammoniak uitstoot.

Volgens de bemiddelaar lijkt het willen halveren van de veestapel soms wel „een geloofsartikel”. Dat is hij „van een pragmatische partij niet zo gewend”.

De linkse oppositie in de Tweede Kamer verwelkomt het langverwachte stikstofadvies van bemiddelaar Johan Remkes, die onder meer aandringt op haast met het uitkopen van de 500 tot 600 grootste vervuilers. Het kabinet moet er snel mee aan de slag, vinden de partijen.

„Het advies van Remkes is glashelder: de stikstofdoelen van 2030 moeten worden gehaald”, zet PvdA-leider Attje Kuiken. „Er is geen weg terug. In het belang van het land, het milieu en de boeren moet het kabinet nu aan de slag en daarbij ook perspectief bieden aan de boeren.”

GroenLinks-voorman Jesse Klaver spreekt van een „verstandig” advies van de voormalige VVD-minister. „Hij houdt de stikstofdoelen overeind en doet zelfs een schepje bovenop het regeerakkoord: binnen een jaar moeten 500 tot 600 piekbelasters stoppen.” Klaver vraagt zich wel af of het kabinet de aanbevelingen overneemt.

Partijleider Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren stelt vast dat Remkes na maanden praten met „niets nieuws” komt. Maar zij ziet ook dat de doelen overeind blijven en gedwongen uitkoop van veehouderijen „geen taboe” meer is. „Belangrijk voor de natuur!”

Volt heeft nog wel wat vragen over het rapport van Remkes. „Er is voor iedereen wat wils”, aldus Kamerlid Marieke Koekkoek. „Veel wat moet blijft onduidelijk.” Ze vindt wel dat Remkes een „duidelijke denkrichting” geeft. „Niet afwijken van de doelen in 2030, juist om het land open te houden en perspectief voor jonge boeren te behouden.”

Piet Adema, de kersverse minister van Landbouw, noemt het stikstofrapport van bemiddelaar Johan Remkes „het mooiste cadeau” dat hij zich kon wensen aan het begin van zijn ministerschap. Hij hoopt dat het „een eerste stap” zal blijken richting herstel van het vertrouwen en beter overleg tussen de overheid en de landbouw.

Adema zegt er wel meteen bij dat „grote beslissingen die pijn zullen doen” onontkoombaar zijn. „Maar een ding wil ik ook duidelijk benoemen: er is wel degelijk een toekomst voor de landbouw in Nederland”, voegt hij eraan toe.

„Ik realiseer me heel goed dat het rapport voor veel mensen positieve berichten bevat, maar er zitten ook grote beslissingen in die gezinnen diep gaan raken”, aldus Adema (ChristenUnie). „Laten we daar ook oog voor hebben alsjeblieft”. De minister wil de komende tijd het land in gaan om met boeren én natuurorganisaties te praten. Hij zegt ook dat het kabinet duidelijk zal aangeven hoe het boeren gaat helpen met alle veranderingen.

Adema vindt verder dat „wij als overheid onszelf in de spiegel moeten kijken, want wij zijn mede-veroorzaker daarvan geweest”.

Remkes over vertrouwen

Remkes zelf verwacht niet dat het vertrouwen „in een handomdraai” zal zijn hersteld. Hij heeft ook „niet de illusie dat morgen al die omgekeerde vlaggen weg zijn” dankzij zijn adviesrapport. „Dat kost tijd.”

De bemiddelaar noemt het wel „een belangrijk signaal” dat ook stikstofminister Christianne van der Wal zich na het verschijnen van zijn rapport direct bereid toonde de omstreden kaart met gewenste stikstofreducties per gebied los te laten. Overigens had Van der Wal die al eerder als „indicatief” bestempeld.

Stikstofminister Christianne van der Wal trekt het zich aan dat boeren „onrust en zorgen” hebben over de stikstofaanpak. „Ik besef hoe erg dat is en dat spijt mij ook.”

Van der Wal hoopt dat het rapport van Johan Remkes bijdraagt aan „vervolgstappen” met de landbouwsector. Zij hoopt ook dat alle betrokken partijen werken aan „verbinding” en hen onwelgevallige maatregelen uit het rapport niet zullen uitvergroten.

Reactie kabinet

Het kabinet wil volgende week vrijdag een eerste inhoudelijke reactie geven op het rapport van Remkes.

Halvering van de stikstofuitstoot in 2030 blijft „het fundament” van het stikstofbeleid, zegt D66-Kamerlid Tjeerd de Groot naar aanleiding van het rapport van stikstofgespreksleider Johan Remkes. De D66’er spreekt van „doorwrochte adviezen”.

D66 hamert op het vasthouden aan 2030 als deadline, omdat coalitiepartner CDA eerder zei dit doel niet als heilig te zien. Overigens zegt Remkes inderdaad dat 2030 als doel blijft staan, maar in uitzonderlijke gevallen kan hiervan worden afgeweken als het doel wel „binnen bereik is én er dwingende inhoudelijke - dus geen politieke - redenen” voor zijn.

„We moeten zo snel mogelijk aan de slag”, concludeert De Groot. Hij is blij met de aanbeveling dat het kabinet sneller honderden grote stikstofuitstoters moet uitkopen.

De focus van de discussies over stikstof en natuur ligt tot nog toe „veel te veel op de agrarische sector en stikstof”, vindt Johan Remkes. Ook andere sectoren, zoals het verkeer en de industrie, moeten hun bijdrage leveren, benadrukt hij nog eens bij de presentatie van zijn rapport.

Volgens Remkes moet niet alleen naar stikstof worden gekeken, maar ook naar andere zaken zoals water- en bodemkwaliteit, de impact op het klimaat en dierenwelzijn.

Het verminderen van de stikstofuitstoot blijft desondanks heel belangrijk: „Zonder stikstofreductie kunnen we geen goede staat van instandhouding bereiken. Simpelweg omdat die uitstoot veel te hoog is.” En zolang dat zo is, blijft het moeilijk om bijvoorbeeld een bouwvergunning te krijgen. „Natuurherstel is de enige manier om de vergunningverlening van het slot te krijgen”, aldus Remkes.

„Vroeg en stevig beginnen” is volgens hem belangrijker dan de deadline van 2030, al is het volgens Remkes wel verstandig om die in stand te houden. De zogeheten kritische depositiewaarde, die weergeeft hoeveel stikstof een natuurgebied kan hebben, is „niet heilig” en „het komt niet op een komma aan”.

Aan het kabinet is het nu ook om duidelijk aan te geven „wat wel kan”. Dat laatste is ook de titel van zijn rapport.

Stikstofbemiddelaar Johan Remkes heeft de presentatie van zijn advies afgesloten met oproepen aan het kabinet én aan de agrarische sector. De VVD-coryfee roept het kabinet op om „in te zien dat een andere, betere koers nodig en mogelijk is”. Zijn rapport noemt hij „in feite een welkomstgeschenk” voor de nieuwe minister van Landbouw, Piet Adema van de ChristenUnie. Die moet „het land ingaan op de zeepkist, luisteren en inhoudelijk antwoorden”, adviseert Remkes.

Het advies aan de boeren is om „weer structureel aan overlegtafel te verschijnen en zoveel mogelijk met een mond te spreken.” Gebeurt dat niet, dan schiet de achterban daar niks mee op. „Gezamenlijk optrekken is cruciaal voor de toekomst van de landbouw.”

Ondernemersorganisatie voor de technologische industrie FME vindt het een „zeer goede zaak” dat stikstofbemiddelaar Johan Remkes in zijn rapport ook inzet op het gebruik van technologie om de stikstofcrisis op te lossen. Volgens de organisatie ligt er nu een „zeer gebalanceerd en toekomstgericht advies” waarmee verder kan worden gewerkt.

FME-voorzitter Theo Henrar wijst erop dat technologie en innovatie een belangrijke rol kunnen spelen bij het verder verduurzamen van de landbouw. Op dit moment ontbreekt het in zijn ogen nog wel aan juridische zekerheid als het gaat om het gebruik van speciale emissiearme stalsystemen, waardoor vergunningen laat of niet verleend worden.

„FME zal de komende tijd met relevante partijen verder praten om concrete en juridisch houdbare afspraken te maken die nog meer duidelijkheid bieden over de emissiereductie van technologische innovaties. Dit zal ervoor zorgen dat doelen gehaald worden”, aldus de branchevoorzitter.

De verhoudingen tussen onder meer boeren en het kabinet zijn nog steeds „buitengewoon broos”. Het vertrouwen is „nog niet hersteld”, zegt stikstofbemiddelaar Johan Remkes. Volgens hem heeft een deel van de boeren het gevoel „als verliezer in het verdomhoekje te worden gezet”.

Remkes maakt duidelijk dat hij intimidaties afkeurt, maar zegt ook te zijn „geschrokken van de wanhoop” onder een deel van de boeren. Hij benadrukte dat boeren „een belangrijke positie in de voedselvoorziening” hebben en houden. Ze zullen ook blijven exporteren, al zal de export wel in omvang afnemen, verwacht Remkes.

„Veel boeren weten best dat er iets moet veranderen en vinden ook dat er iets moet veranderen”, zegt Remkes. „Er is geen boer te vinden die niet om de natuur geeft, dat wordt in discussies vaak vergeten.”

„Zwalkend overheidsbeleid”

Het overheidsbeleid voor de landbouw was de afgelopen jaren zwalkend, zegt Remkes. Zo werden boeren eerst aangezet tot uitbreiding en liepen ze vervolgens aan tegen beperkingen op het gebied van bijvoorbeeld fosfaat. Tegelijkertijd schoof de overheid maatregelen tegen de te hoge stikstofuitstoot veel te lang voor zich uit. Daardoor moet nu op korte termijn worden ingegrepen.

Remkes legde nog eens uit dat Nederland gebonden is aan Europese wetgeving die voorschrijft dat de natuur in stand moet worden gehouden. „Veel te veel stikstof is altijd slecht voor de natuur”, vatte hij de wetenschappelijke consensus samen.

Het kabinet moet „de staat van de natuur” meer centraal gaan stellen in plaats van vooral naar stikstofcijfers te kijken, vindt bemiddelaar Johan Remkes. Wat hem betreft moet wel worden vastgehouden aan de stikstofdoelen voor 2030, maar moet het in sommige gevallen ook mogelijk zijn om meer tijd te nemen.

Als in een gebied bijvoorbeeld het natuurherstel „voldoende op koers ligt en het resterende probleem met iets meer tijd via natuurlijk verloop kan worden opgelost”, dan moet uitstel wat Remkes betreft mogelijk zijn. De stikstofadviseur raadt aan om 2025 en 2028 als „ijkmomenten” te kiezen, om te kijken hoe de vlag er dan bij hangt. Uitstel mag dan wel alleen om „dwingende inhoudelijke redenen”, politieke afwegingen mogen geen rol spelen, benadrukt Remkes.

Gerichte uitkoop

Remkes ziet voor de korte termijn „geen andere route” dan gerichte uitkoop van 500 tot 600 bedrijven, zowel in de landbouw als daarbuiten, die veel stikstofneerslag in de natuur veroorzaken. Liefst vrijwillig, maar als dat niet lukt gedwongen. De compensatie moet „zo ruimhartig mogelijk” worden.

De bemiddelaar ziet een toekomst voor zich met „minder agrarische bedrijven”. Volgens hem zullen „nieuwe vormen van landbouw groot moeten worden”. De sector moet „in lijn worden gebracht” met de eisen op het gebied van klimaat, dierenwelzijn, water, bodem, gezondheid en cultuur, somt Remkes op. Toch blijft er dan volgens hem ruimte voor een „sterke en bloeiende agrarische sector”.

Kritische depositiewaarde moet uit wet

Wat Remkes betreft moet wel aan „een groot aantal wensen” van de landbouw tegemoet worden gekomen. Zo zou de kritische depositiewaarde (KDW), een benadering van de stikstofconcentraties die natuurgebieden aankunnen, op termijn uit de wet kunnen. Ook het veelbesproken kaartje uit de eerste plannen van minister Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof) moet van tafel, stelt Remkes. Op de kaart was per gebied aangegeven met hoeveel procent de stikstofuitstoot moet worden verminderd. Van der Wal zei al eerder dat de kaart „indicatief” is.

Remkes benadrukt dat zijn rapport „een denklijn is” en geen definitief plan. Liefst komt er wat hem betreft in overleg met de sector een veelomvattend ‘landbouwakkoord’ voor de toekomst. De sector moet perspectief worden geboden, benadrukt hij verder.

Innovatie

Wat de bemiddelaar betreft moet er een „nationaal innovatieprogramma” komen, want vernieuwingen in de sector zijn de komende jaren wel degelijk „een serieuze oplossing” volgens Remkes. Hij voegt eraan toe dat hij beseft dat het „ingewikkelde en emotionele keuzes zijn, die ondernemers direct raken”.

PAS-melders

In het rapport wordt ook een oplossing voorgesteld voor 2500 boeren die eerder een melding deden over hun stikstofuitstoot, maar nog altijd zonder vergunning zitten. Zij moeten die vergunning alsnog met voorrang krijgen. Die groep staat bekend als de zogeheten PAS-melders.

De verwachtingen over het stikstofrapport van Johan Remkes zijn volgens hemzelf „te hoog opgeschroefd”. Het kabinet liet het vervolg van haar stikstofaanpak afhangen van de bevindingen van de stikstofbemiddelaar.

Daarover had Remkes voordat hij aan zijn klus begon al „gemengde gevoelens”. Het schrijven van een rapport „met aanbevelingen over de hele aanpak verhoudt zich slecht tot de politiek-bestuurlijke verantwoordelijkheid”, vindt hij. Volgens Remkes werd de reikwijdte van zijn rapport na ieder gesprek met organisaties „verder opgerekt”.

De Jonge Klimaatbeweging is „reuzeblij” dat stikstofbemiddelaar Johan Remkes in zijn eindrapport vasthoudt aan de stikstofdoelen die al eerder zijn opgesteld. Daarmee geeft hij boeren een toekomstperspectief, vindt de beweging. „Biologische en natuurinclusieve landbouw is volgens jongeren de enige weg vooruit.”

Wel stellen de jongeren dat woorden als „vrijwillig” en „uitstel” niet in het rapport thuishoren. Remkes houdt in het rapport een kleine slag om de arm als het gaat om het doel in 2030 de stikstofuitstoot te halveren. Als provincies aantonen dat 2030 niet haalbaar is, dan zou uitstel mogelijk moeten zijn. Bovendien moet het mogelijk zijn om bedrijven gedwongen uit te kopen, maar het liefst beëindigen ‘piekbelasters’ hun stikstofuitstoot zo veel mogelijk vrijwillig, aldus Remkes.

Stikstofbemiddelaar Johan Remkes verwacht dat de landbouwsector „niet blij” zal zijn met zijn stikstofrapport. De bemiddelaar adviseert vast te houden aan 2030 als jaar om de helft minder stikstof uit te stoten, iets waar boeren fel tegen gekant zijn. Ook moet volgens Remkes de optie er zijn om bedrijven gedwongen uit te kopen.

Maar ook het kabinet zal niet enthousiast reageren op zijn bevindingen, verwacht Remkes: „Ik ben kritisch op het gevoerde beleid.” Hij vindt dan ook dat de zogeheten ‘kritische depositiewaarde’, die bepaalt hoeveel stikstof mag neerslaan in natuurgebieden, uit de wet moet. Deze waarde is boeren een doorn in het oog.

Er hangt veel af van het stikstofrapport van Remkes. Het kabinet heeft gezegd te wachten op zijn bevindingen voordat het verder gaat met het uitvoeren van het stikstofbeleid. Later komt het kabinet met een inhoudelijke reactie.

Boeren houden na de persconferentie van stikstofbemiddelaar Johan Remkes een „kleinschalige boerenactie” bij Nieuwspoort, maakte actiegroep Agractie bekend.

De protestactie vindt plaats tussen 14.00 en 14.30 uur tegenover de achteringang van de Tweede Kamer aan de Bezuidenhoutseweg. „Voor deze actie hebben we alle Kamerleden en beide ministers uitgenodigd om aan hen als volksvertegenwoordiging en regering symbolisch, zichtbaar en hoorbaar, een lied aan te bieden”, aldus de organisatie.

Het lied genaamd ‘Dit Land’ is „een indringende boodschap van hoop dat wij als Nederlanders verbonden moeten blijven met elkaar, met de natuur en met ons mooie Nederland. Dit Land is een oproep aan iedereen om stil te staan bij dat wat we aan het kwijtraken zijn voor onszelf en onze toekomstige generaties”, meldt Agractie.

De gemeente Den Haag laat weten dat het protest van Agractie vooraf is aangemeld, en dat daarbij is afgesproken dat Agractie twee tractoren mag meenemen „als symbolische meningsuiting”.

De stikstofuitstoot van de 500 tot 600 grootste stikstofvervuilers, zogenoemde piekbelasters, moet zo snel mogelijk worden beëindigd. Dit bepleit stikstofbemiddelaar Johan Remkes in zijn rapport, bevestigen ingewijden na een bericht van NRC.

Remkes vindt dat het beëindigen van de piekbelasters zoveel als mogelijk op vrijwillige basis moet gebeuren. Ook wil hij dat er een ruime compensatieregeling komt voor de boeren en ondernemers die stoppen met hun bedrijf.

Deadline 2030

Remkes doet een lange reeks aanbevelingen. 2030 blijft als deadline voor halvering van de uitstoot vooralsnog staan, maar de VVD-coryfee oppert wel ijkpunten waarop het kabinet de komende jaren nog naar het tijdpad kan kijken. Dat zou in 2025 en 2028 moeten gebeuren. Als op bepaalde plekken een halvering echt niet haalbaar is, zou enige flexibiliteit mogelijk moeten zijn.

Het peiljaar 2030 staat in het coalitieakkoord dat VVD, D66, CDA en ChristenUnie eind vorig jaar sloten. Maar het ligt inmiddels politiek gevoelig omdat CDA-leider Wopke Hoekstra in een interview zei dat het wat hem betreft „niet heilig” is. Daarop kwamen de verhoudingen binnen de coalitie op scherp.