In 2010 trok hij zich officieel uit de openbaarheid terug. In juli van dit jaar was hij nog wel te zien in een videoboodschap tijdens de Internationale AIDS Conferentie. Hij zag er uitgemergeld uit, maar was intellectueel scherp als altijd. In 1997 werd er bij Tutu prostaatkanker geconstateerd.

„Het overlijden van Emeritus aartsbisschop Desmond Tutu is een nieuw hoofdstuk van rouw in het afscheid van onze natie van een generatie van voortreffelijke Zuid-Afrikanen die ons een bevrijd Zuid-Afrika hebben nagelaten,” zei president Cyril Ramaphosa in een reactie op het overlijden.

Desmond Mpilo Tutu was een blijmoedige en vasthoudende tegenstander van de apartheid in Zuid-Afrika. Voor zijn geweldloos verzet kreeg de zwarte geestelijke in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede. Hij werd geboren op 7 oktober 1931 in Klerksdorp, Transvaal.

In 1985 werd Tutu de eerste zwarte aartsbisschop van Kaapstad en daarmee het hoofd van de Anglicaanse Kerk van zuidelijk Afrika. In de jaren 80 werd Tutu enkele malen gearresteerd, onder meer in 1988 toen hij protesteerde tegen het verbieden van zeventien antiapartheidsorganisaties. De apartheid was volgens Tutu niet alleen onrechtvaardig, maar ook onbijbels en onchristelijk.

Hij was midden jaren 90 voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, die na het apartheidsregime ernaar streefde de verschillende bevolkingsgroepen in Zuid-Afrika in vrede met elkaar te laten leven.

Tutu stond bekend om zijn humor en zelfspot. Maar de steeds succesvollere strijd tegen de apartheid had hem zelfingenomen gemaakt, erkende hij in 1996. „Ik hoop dat de mensen mij dat willen vergeven”, sprak hij in dat jaar van zijn afscheid als aartsbisschop.

In 2012 werd hij benoemd tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. Tijdens zijn bezoek aan Nederland liet hij weten dat de comateuze prins Friso zijn ogen had geopend toen diens vrouw Mabel hem begroette. Dat was waarschijnlijk loslippigheid van Tutu, een bekende van Mabel, omdat de gezondheidstoestand van de prins tot die tijd onderwerp van stilzwijgen was.

Hij bleef tot op hoge leeftijd kritisch. Zo veroordeelde hij in 2014 de Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma na beschuldigingen van corruptie in verband met een dure verbouwing van zijn huis ter waarde van 23 miljoen dollar (20 miljoen euro).