Een onbeschreven blad was Freek Vossenaar (1957) naar eigen zeggen toen hij in 1992 als diplomaat aan de slag ging op de Nederlandse ambassade in Tokio. „Ik wist niets van het land.” De landbouwkundige zou tot 1995 in Japan wonen en opnieuw van 2002 tot 2007. Wat er in het land gebeurt, volgt hij nog altijd op de voet. Als het even kan, gaat hij erheen, voor het laatst in december 2019. Eerder dit jaar publiceerde hij ”Kijken in de ziel van Japan”.

Het is een van de weinige Nederlandstalige boeken over Japan. Het tekent volgens hem de geringe belangstelling voor het land. Ook op televisie of in de kranten komt Japan er bekaaid vanaf. De pers richt de ogen vooral op grote buur China. Als het over Japan gaat, passeren vooral opmerkelijke gebeurtenissen. Zo wordt er regelmatig bericht over leeftijdsrecords in het sterk vergrijsde land.

Wél was tot de coronacrisis uitbrak Japan voor veel Nederlanders in trek als vakantieland. „Je kunt er fenomenale beelden maken”, weet Vossenaar. „Niet voor niets noemde oud-premier Shinzo Abe Japan een echt Instagramland.”

In zijn toegankelijke boek neemt Vossenaar de lezer mee langs verschillende thema’s. De Japanse keuken komt voorbij, de trek van het platteland naar Tokio en de walvisjacht waarmee het andere landen tegen de haren instrijkt. De auteur begon aan zijn boek omdat hij de regeerperiode van de eerdergenoemde Abe onder de loep wilde nemen. Deze man stond van 2006 tot 2007 en van 2012 tot 2020 aan het roer van het land en was daarmee de langstzittende Japanse premier ooit. „Hij kon lange tijd zijn stempel drukken op het land. Ik wilde weten of dat voor blijvende veranderingen heeft gezorgd.”

Wat is het antwoord?

„Abe zette veel in gang. Hij zwengelde de economie aan, liet de geldpers draaien en betrok groepen als vrouwen en ouderen bij het arbeidsproces. Japan is terug, straalde hij uit, terug op het wereldtoneel na een periode van economische luwte; terug ook na de aardbeving van 2011. Abe wilde dat Japan weer aanzien kreeg als een assertieve, internationaal actieve natie. De Olympische Spelen hadden dat allemaal moeten demonstreren.

In mijn boek concludeer ik dat de plannen van Abe op de lange termijn niet zo uit de verf zijn gekomen. De vooruitzichten op economische groei zijn bijvoorbeeld niet gunstig. Ook is het land verder vergrijsd. Van wat Abe beloofde is weinig uitgekomen. Bij de man in de straat ontbreekt het vertrouwen om de toekomst zorgeloos te omarmen.”

Inmiddels is Japan twee premiers verder. Vorige maand volgde Fumio Kishida ‘tussenpaus’ Yoshide Suga op. De laatste stapte op omdat hij zwaar bekritiseerd werd om zijn falende coronabeleid. Meteen na zijn aantreden schreef Kishida nieuwe verkiezingen uit. Zondag is het aan de Japanse kiezer om al dan niet zijn vertrouwen uit te spreken in de voormalige buitenlandminister.

Wat voor figuur is Kishida?

„Hij was lang minister van Buitenlandse Zaken en daarom vertrouwd met geopolitieke krachten. Die ervaring heeft hem aan zijn huidige functie geholpen. Het ziet ernaar uit dat hij premier blijft. De oppositie is te versplinterd om hem naar de kroon te steken. Na de verkiezingen moet hij de verwachtingen gaan waarmaken.”

Waarin onderscheidt hij zich van Suga?

„Kishida zet zwaar in op veiligheid. Veel bedrijven hebben fors geïnvesteerd in het buitenland. Zij kampen bijvoorbeeld met diefstal van technologie door China. Met het aanstellen van een minister van Economische Veiligheid wil Kishida voorkomen dat er bedrijfsgeheimen in buitenlandse handen vallen. Ook wil hij robuuste handelsketens.

China en ook Noord-Korea zijn sowieso een bedreiging voor Japan. Er vaart en raast van alles door Japanse wateren en luchtruim. Een hoeksteen van het defensiebeleid is om de scheepvaartroutes vrij te houden, cruciaal voor een eiland dat afhankelijk is van invoer. Als er heibel ontstaat, heeft Japan een gigantisch probleem. De pacifistische grondwet dwingt het land om dicht tegen de Verenigde Staten aan te schurken. Washington ziet Japan als een betrouwbare bondgenoot.

Een ander opvallend punt waarmee Kishida zich profileert, is zijn inzet op het verkleinen van inkomensverschillen. Het is eigenlijk voor het eerst dat daar zo openlijk over gesproken wordt. Daarmee toont hij oog te hebben voor de onderklasse die in het land is ontstaan.”

Hoe gaat Japan met de pandemie om?

„Het virus is redelijk beheersbaar gebleven, ook na de Olympische Spelen. Een noodtoestand zoals in Nederland was er nooit; die bevoegdheid heeft de regering volgens de grondwet ook niet. Het vaccineren kwam laat op gang, maar vordert nu gestaag. Japan houdt nog steeds zijn grenzen dicht. Behalve toeristen zijn ook buitenlandse studenten en zakenreizigers eigenlijk niet welkom.”

Met het oog op het coronavirus begrijpt Vossenaar dat het land gesloten blijft, maar het hangt volgens hem ook samen met de eilandmentaliteit. Het brengt de oud-diplomaat op een ander thema: de verhouding van Japan tot het buitenland. Hier toont zich volgens hem de achilleshiel van het land. „Buitenlanders worden vaak geassocieerd met het doorbreken van de maatschappelijke harmonie en daarmee als veroorzakers van ellende. Er is minder oog voor wat de interactie met die buitenlanders brengt, van talenkennis tot innovatieve ideeën. Voor een gezonde economie en het maatschappelijk debat over de toekomst van het land is uitwisseling met niet-Japanners belangrijk.

Dat Japan het buitenland niet scherp in het vizier heeft, komt door de grote binnenlandse markt. Maar in plaats van vooral te hameren op tradities, cultuur en het handhaven van de harmonie, zou het ook echt iets moeten leren van wat elders gebeurt.

Soms bekruipt me het gevoel dat Japan de boot mist. Bedenk dat een Nederlands huishouden in de jaren 90 vol stond met Japanse apparaten als een wekker, typemachine en camera. Dat de smartphone deze apparaten zou vervangen, zagen Japanners niet aankomen. De opkomst van streaming, waardoor cd’s overbodig werden, voorzag Japan evenmin. De hele wereld kent Japanse stripfiguren, maar Japan buit de economische waarde daarvan internationaal niet goed uit.”

Wat kan Nederland van Japan leren?

„Wat eruit springt, is de maakindustrie. Het land is ontzettend goed in het maken van spullen als auto’s en camera’s en onderdelen voor allerlei apparaten. Made in Japan is veranderd in Japan Inside. Goed genoeg bestaat niet. Toen autobedrijf Toyota actief werd in Amerika en ze daar hoorden dat fabrieken werkten met een foutenmarge, konden ze dat niet plaatsen. Het ambacht wordt aanbeden in Japan en de ambachtsman staat er op een voetstuk. Dat ergens helemaal voor gaan typeert Japanners. Zelfs de sushichef uit Tokio die volgens kenners de beste sushi ter wereld maakt, leunt niet achterover om van zijn succes te genieten. Hij blijft zijn beste beentje voorzetten in de hoop ooit de top van zijn kunnen te bereiken.”

Is dat de ziel van Japan waar u in de boektitel aan refereert?

Vossenaar lacht. „Die titel is ambitieus. Wat ik met mijn boek wilde doen, is de thermometer steken in Japan. Maar die betrokkenheid die Japanners aan de dag leggen, alles zo goed mogelijk doen waarbij goed genoeg niet bestaat, behoort zeker tot de Japanse ziel.

Wat er ook onderdeel van is: onzekerheid. De opkomst van andere landen in de regio, aardbevingen, vergrijzing, de nucleaire ramp in 2011: de samenleving keert een beetje in zichzelf. Jongeren koesteren geen dromen meer, trouwen niet en hoeven niet zo nodig in het buitenland te studeren. Jammer, want Japan is er te waardevol, te bijzonder en te goed voor om zich afzijdig te houden van de rest van de wereld.”