Dat pleidooi voerde prof. dr. Fred van Lieburg deze donderdagmiddag in de Utrechtse Geertekerk tijdens een jubileumsymposium van de Vereniging voor Waterstaatsgeschiedenis –die 30 jaar bestaat– en het Schilthuisfonds, dat zich inmiddels 35 jaar bezighoudt met de wetenschappelijke kant van het waterbeheer.

Water speelde een rol in een aanzienlijk deel van de rampen die Nederland troffen. Een aantal ervan is momenteel onderwerp van studie, maar ook onderzoek naar de meer permanente natuurbeleving loont de moeite, stelde de hoogleraar religiegeschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Daarbij zouden religieuze geschriften, preken en egodocumenten betrokken moeten worden. Wie dat aspect weglaat, doet de beleving van eerdere generaties geen recht.

Oproep tot bekering

In verschillende religies leefde of leeft de gedachte dat God als Schepper de natuur gebruikt om met mensen te communiceren. Een ramp is dan een waarschuwing of een straf. Volgens Van Lieburg is er bij milieuhistorici zelden aandacht voor de positieve kant: een natuurverschijnsel als oproep tot boete en bekering, met vrede en welvaart als beloning. Daarnaast wezen predikanten er ook op dat mensen praktische lessen uit gebeurtenissen moesten trekken. Ze bekritiseerden nalatig dijkbeheer en financieel wanbeleid.

Nederlanders leefden in een betrekkelijk gevaarlijk deltagebied en dat maakte hen zowel kwetsbaar als weerbaar. De religieuze denk- en leefwereld was daar volgens Van Lieburg een wezenlijk onderdeel van. Zo stelde de Utrechtse hoogleraar Leydecker dat het roomse Zeeland door talrijke overstromingen was getroffen, maar nadat de Reformatie in het gewest voet aan de grond kreeg, leek „Gods gramschap verzoend.”

Toen er in 1682 weer een overstroming was, pleitte de classis Zuid-Beveland voor een „nadere reformatie in leer, orde en zeden” en het uitbannen van „cartesiaanse en coccejaanse nieuwheden” die afweken van het gereformeerde spoor.

De Kerstvloed van 1717 in het noorden van het land werd gevolgd door een regionale religieuze opleving. Ook aan de Nijkerkse opwekking rond 1750 gingen natuurrampen vooraf. De watersnood van 1825 en de cholera-epidemie van 1832 speelden volgens protestantse kerkhistorici een rol in Reveil, Afscheiding en schoolstrijd.

Verschil in beleving

De secularisatie bracht een meer wetenschappelijk wereldbeeld, maar niet iedereen ging daarin mee, stelt Van Lieburg. Progressieve christenen beleefden heden en verleden anders dan conservatieve gelovigen.

Ook in de klimaatcrisis en de coronapandemie, in een tijd vol onrust in de geopolitieke verhoudingen en nationale democratieën, is er volgens de hoogleraar verschil in beleving. Geen wonder dat de eindtijdverwachting en vragen rond schepping en evolutie daarbij aandacht krijgen. „In het verleden is door profetische figuren het nabije wereldeinde, al dan niet vergezeld met een bloeitijd voor de kerk of een catastrofe in de natuur, al vele malen aangekondigd. Ook nu is de noodzaak tot individueel en collectief handelen in de ecologische orde niet voor iedereen vanzelfsprekend.”

Reformatorische kring

Aandacht voor dierenwelzijn en milieu was er aanvankelijk vooral in evangelische en oecumenische kringen, met belangstelling voor de „heelheid van de schepping” en de opkomst van ”groene kerken.” „In rechts reformatorisch Nederland is duurzaamheid pas de laatste jaren een gespreksthema geworden.”