Het is een opmerkelijk gesprekje begin april, op het hoogtepunt van de coronacrisis. Gert-Jan Segers, fractievoorzitter van de ChristenUnie, videobelt met televisiepresentator Tim Hofman van BNNVARA om te vragen hoe het met hem gaat. „Mij valt op dat er een ontvankelijkheid is voor zingeving, hoop, geloof. Ik merk dat dat anders besproken wordt dan hiervoor. Wat denk jij?”, vraagt Segers.

Tim Hofman: „Ja, lijkt me heel logisch toch? (…) Ik was natuurlijk vroeger gelovig. Ik zat op een christelijke basisschool. Ik was niet van huis uit gereformeerd of iets dergelijks, maar God was iets in mijn leven. Een identiteit gekoppeld aan de Bijbel. Veel bidden en zo, totdat ik in m’n puberteit dacht: „Nee, toch niet.” Maar dat zit dan toch ergens een soort in je. Dat blijft toch hangen als een soort gedachte. Ik was zó in de stress een paar weken terug. En toen betrapte ik mezelf erop –ik zweer het je– dat ik aan het bidden was. En toen dacht ik: Wat doe ik nou?!”

Marieke Gouka, online-redacteur bij de Evangelische Omroep, schrijft in een column in NRC Handelsblad in maart dat ze het als een groot gemis ervaart dat ze niet met God is opgevoed zoals haar collega’s. Door een auto-immuunziekte en milde vorm van astma loopt Gouka een verhoogd risico om het coronavirus te krijgen. „Nu wankelen alle zekerheden als nooit tevoren en zou ik willen dat ik kon geloven zoals mijn collega’s dat doen.”

De ervaringen van Hofman en Gouka staan niet op zichzelf. Uit een onderzoek van missionaire organisatie Alpha Nederland blijkt dat een op de drie Nederlanders door de coronacrisis meer nadenkt over de zin van het leven. Thema’s als gezondheid (79 procent), vriendschappen (43 procent) en zingeving (33 procent) zijn meer gaan leven.

Hoop

De helft van de Nederlanders zou juist nu met anderen van gedachten willen wisselen over deze onderwerpen. Een op de drie mensen die met zingeving aan de slag wil, meent dat een onlinegespreksgroep hen kan helpen dit serieus op te pakken.

De uitkomst van de enquête was aanleiding voor Alpha Nederland om een onlinevariant van de Alpha-cursus aan te bieden aan kerken. Aan die cursus bestaat veel behoefte, zegt directeur Arnoud Drop van Alpha Nederland. „Normaal draaien er in deze periode zo’n twintig à dertig cursussen. Momenteel zijn dat er zeker honderd. Ik denk dat dat komt omdat deze tijd laat zien dat christenen een boodschap van hoop hebben die onveranderd is. Jezus roept ons op om geen zorgen voor de dag van morgen te maken, want God zorgt voor ons. Mensen hebben juist nu behoefte aan zo’n boodschap.”

Andere missionaire organisaties zagen een groei van het aantal bezoekers op hun website. Bij Agapè lag het aantal bezoekers op de website IkzoekGod.nl en de bijbehorende Facebookgroep in de maanden maart en april 40 procent hoger dan in 2019. In mei was er een stijging van 25 procent ten opzichte van vorig jaar.

Mensen zochten op de website naar termen als gebed (met stip bovenaan), corona en het handelen/ingrijpen van God. Ook volgden meer mensen een onlinecursus van Agapè. In april waren er 20 procent meer cursisten ten opzichte van 2019. In april en mei waren er vooral veel geïnteresseerden voor de cursus ”Waarom Jezus”.

Ook bij GlobalRize, een organisatie voor internetzending uit Oldebroek, steeg het aantal deelnemers aan een Bijbelcursus. Deelnemers die zich hadden aangemeld gingen daarnaast langer door. Via de digitale cursus gaat de deelnemer in vijftien lessen de Bijbel door. Het aantal deelnemers voor de Engelse cursus verdubbelde in de maanden maart, april en mei van 75 naar 150 nieuwe inschrijvingen per dag.

Jan Dirk Liefting, evangelist bij Stichting Evangelisatie Sjofar, staat twee à drie keer per week met een kraam met Bijbels en evangelisatiefolders in een winkelcentrum of markt. Normaal gesproken spreekt hij mensen actief aan, maar de achterliggende periode bleef hij achter de kraam staan.

Het valt hem op dat de gesprekken minder over koetjes en kalfjes gaan. „Als je een gesprek aanknoopt, gaat het onmiddellijk over dingen die van levensbelang zijn. Iedereen zoekt naar antwoorden: Wat gebeurt er toch allemaal? Wat vindt God hiervan, zou Hij hiermee ook te maken hebben?”

Opmerkelijk was dat hij de afgelopen maanden ontzettend weinig negatieve reacties kreeg. „Normaal zijn er altijd wel mensen die je de huid vol schelden. Nu bijna niet. Er is meer waardering.”

Aardbeving

Mensen hebben de neiging om religie te gebruiken om met een crisis om te gaan, constateert onderzoeker Jeanet Sinding Bentzen van de Universiteit van Kopenhagen. Zij deed onderzoek naar de impact van natuurrampen op religiositeit en constateerde dat mensen gemiddeld religieuzer worden na een aardbeving, een effect dat volgens haar vaak generaties lang doorwerkt.

Bij de coronacrisis ziet Bentzen een vergelijkbare tendens. Sinds de uitbraak van het virus is wereldwijd de behoefte aan gebed exponentieel toegenomen, stelt ze. Het gebruik van de Engelse zoekterm voor gebed (prayer) op Google „schoot omhoog in de maand maart 2020 toen Covid-19 zich wereldwijd verspreidde.” Ze ontdekte dat er bij iedere 80.000 nieuw geregistreerde coronapatiënten een verdubbeling van de zoekopdracht gebed op Google plaatsvond.

Ook religiewetenschapper Peter Nissen van de Radboud Universiteit in Nijmegen zegt dat tijdens oorlogen, natuurrampen en pandemieën wereldwijd meer mensen dan anders een beroep op godsdiensten doen. „Dat zal nu wellicht niet anders zijn.” Wat hopen mensen tijdens rampen te vinden in religie? „In de eerste plaats troost en bemoediging”, zegt Nissen. Die gevoelens vinden ze vooral in het samenzijn of het behoren tot een gemeenschap. „In geluksonderzoeken scoren religieuze mensen vaak hoog. Dat komt niet zozeer door de inhoud van een religie, maar door het behoren tot een religieuze gemeenschap. In dat opzicht is deze crisis nadelig, want mensen kunnen nu niet bij elkaar komen om die gemeenschap te beleven.”

Corona die een halt toeroept aan de secularisatie, zou dat kunnen? Een Amerikaanse hoogleraar in de sociologie zei tegen persbureau CNS dat de gegevens van de Deense onderzoeker Bentzen alleen bewezen dat meer mensen gebed googelden. Zonder de motieven of achtergrond van de mensen te kennen, kan niet bewezen worden dat er sprake is van een toename van religiositeit.

De zoekopdrachten zouden volgens hem „heel goed van de mensen kunnen zijn die normaal gesproken religieuze vieringen bezoeken, maar dat nu niet kunnen.” Het zou dus net zo goed een groeiende behoefte kunnen zijn om online toegang te krijgen tot middelen en vieringen, meent hij.

Op de Facebookpagina van GlobalRize kwamen in maart en april een stuk meer reacties binnen dan gebruikelijk, maar dat kan ook te maken hebben met het feit dat vrijwilligers meer tijd hadden en meer berichten op Facebook postten, zegt Marten Visser, missionair directeur van GlobalRize. „En wie zal zeggen waarom er in deze maanden meer mensen aan een Bijbelcursus begonnen? Was dat uit behoefte aan zingeving of uit verveling?”

„Wat verstaan we eigenlijk onder zingeving”, vraagt ds. H. J. Agteresch, predikant van de gereformeerde gemeente in Werkendam, zich af. „In het onderzoek van Alpha Nederland komt zingeving op mij over als iets horizontaals, iets wat te maken heeft met geborgenheid, aandacht, warmte. Daar hoeft de Bijbel niet voor open te gaan. De echte zingeving is verticaal.”

Mensen waren in het begin van de crisis onrustig, angstig en bang, merkte de predikant. Maar vrij snel daarna zag hij „een soort vluchtgedrag” ontstaan. „Mensen waren druk met het bekijken van kerkdiensten, concerten en rouwdiensten via YouTube. Was er echt honger naar het Woord? Of was het uit nieuwsgierigheid en verveling? Ik ben bang dat de onrust bij velen tijdelijk is geweest en dat we nu terugkeren naar ons gezapige leventje.”

Ook Nissen van de Radboud Universiteit maakt zich geen illusies als het gaat om de vraag of corona het tij van de secularisatie kan keren. „In tijden van rampen wordt het Sint-Servaasschrijn in de basiliek van Maastricht opgesteld (het schrijn bevat resten van het gebeente van Sint Servaas en van andere bisschoppen van Tongeren en Maastricht, JvH). Dat is met de coronacrisis ook gebeurd, maar volgens de pastoor trekt het schrijn nu veel minder bezoekers dan tijdens de Golfoorlog, dertig jaar geleden.”

Vroege Kerk

De verhoogde aantrekkelijkheid van religies is bovendien tijdelijk van aard, zegt Nissen. Hij verwijst naar een groot onderzoek uit 2008, waaruit blijkt dat de interesse voor geloof een halfjaar later weer op hetzelfde niveau is als voor de ramp. „Blijkbaar is het vastklampen aan een religie voor veel mensen gebonden aan het ervaren van een noodsituatie. Maar als de nood voorbij is, blijkt de religiositeit niet te beklijven.”

Een recente studie door de Universiteit van Milaan lijkt die conclusie te bevestigen. Onderzoekers interviewden meer dan 4600 mensen in heel Italië in de periode van 20 april tot 15 mei. Nadat de kerken hun deuren moesten sluiten, „nam de frequentie van gebed en deelname aan religieuze diensten toe, hoewel deze slechts virtueel konden worden bijgewoond”, aldus het rapport. De toename van religiositeit is vooral te zien in „de meest acute fase van de crisis. In feite neemt de frequentie van gebed af met de vermindering van het aantal besmettingen.”

Joel News, een wekelijks e-magazine over wereldzending, en netwerkorganisatie MissieNederland lanceerden in maart een digitaal boekje. Het heet ”Hoe de Vroege Kerk omging met twee ingrijpende epidemieën…en twee keer zo groot werd”.

Volgens socioloog Rodney Stark, op wiens visie het boekje is gebaseerd, werkte de liefdevolle zorg van christenen voor de zieken tijdens de epidemieën in de jaren 165 en 251 na Christus aanstekelijk. Christenen kwamen sterker uit de crisis, de kerk verdubbelde zelfs in omvang.

Die illusie hoeven christenen zich nu niet te maken. Het ziet er niet naar uit dat de crisis het tij van de secularisatie zal keren. Ook in coronatijd is er weinig ruimte voor een kerk die zich uitspreekt over heikele zaken. Ds. Agteresch, die in een brief aan de kinderen van zijn gemeente corona een oordeel van God noemde, kreeg te maken met een golf van kritiek. Ook ds. A. Kort, predikant van de oud gereformeerde gemeente in Krimpen aan den IJssel, ontving haatmails en doodsbedreigingen vanuit de hele maatschappij op een brief aan het gemeentebestuur waarin hij opriep tot bekering.

Wel laat het boekje van MissieNederland zien dat een pandemie bij uitstek een gelegenheid biedt om het Evangelie te delen. Niet alleen met woorden, maar ook door daden. Het citeert Cyprianus, bisschop van Carthago, die in 251 schreef dat hij de pest zag als een noodzakelijke opfrisser voor het christelijke geloof. „Deze pest die afschuwelijk en dodelijk lijkt, is ook passend en nodig. Ze roept ons op tot gerechtigheid en onderzoekt de geest van de mensheid. Ze kijkt of we zorgen voor onze zieken, of familieleden plichtsgetrouw hun verwanten liefhebben, of meesters barmhartigheid tonen aan hun zieke slaven, of artsen de geplaagden niet in de steek laten.”

Het boekje eindigt met de woorden: „In tijden van crisis zijn mensen op zoek naar hoop. Laten wij die hoop zijn.”