„Britse volwassenen spenderen tot wel 51 procent van hun leven achter het scherm.” „Amerikaanse volwassenen brengen gemiddeld 3 uur en 43 minuten per dag door op hun mobiele apparaten.” „Nederlandse jongeren kijken op een doordeweekse dag 6 tot 7 uur op een scherm.”

Veel consumenten rollen swipend en scrollend het leven door, onverzadigbaar gemaakt door algoritmen en psychologische trucs die hen bijna obsessief van de ene digitale activiteit naar de andere lokken. Tegen die zuigkracht is niemand bestand. Maar wie na een leven lang swipen met zijn laatste krachten door zijn tijdlijn veegt, zal teleurgesteld moeten concluderen dat het einde van de feed nog lang niet in zicht is.

Onwetendheid

De schaduwzijden van de digitalisering op zakformaat zijn inmiddels genoegzaam bekend. Artikelen over internetgebruik onder jongeren en ouderen beschrijven hoe een eindeloze berichtenstroom gebruikers psychisch uitput – én hoe angst om de boot te missen hen stevig in de greep houdt. Wie het essay van Giovanni Sartori had gelezen, had het kunnen zien aankomen. Immers, al in 2000 betoogde de Italiaanse filosoof in ”Homo Videns. Een essay over de kijkende mens en de ondergang van het denken” hoe de opkomst van tv een even weergaloze als weerzinwekkende beeldcultuur creëert. Praktisch punt: het essay bleef lange tijd onvertaald.

Nu is er echter een Nederlandse uitgave van Sartori’s haarscherpe analyse dat beeld geen aanvulling is op tekst, maar veeleer een vervanging ervan. Die verandering heeft volgens de filosoof grote gevolgen: zien gaat voor begrijpen en het beeld gaat altijd voor het verhaal uit. De mens verandert erdoor van een denker naar een kijker – en van een kritische beschouwer naar een kritiekloze toeschouwer.

Televisie mag inmiddels in de schaduw staan van internet, door de nieuwe media heeft Sartori’s essay alleen maar aan kracht gewonnen. „Onwetendheid is bijna een deugd geworden”, stelde de filosoof ruim twintig jaar geleden. „Hoewel ik niet wanhopig ben, wil ik ook niet verbergen dat een terugkeer vanuit ons huidige onvermogen om na te denken naar het werkelijke denken een zware strijd zal zijn.”

Rest de vraag: als een ommekeer al mogelijk is, hoe kom je dan zo ver?

Zelfreflectie

In ”Gezond online. Gedragsverandering volgens de Yona-methode” doen enkele auteurs uit de gereformeerde gezindte een poging. Met feiten en cijfers laten ze zien hoe technologie en sociale media jong en oud in hun greep hebben gekregen en wat dat betekent in het dagelijks leven. Vervolgens plaatsen ze het digitale gedrag van gebruikers aan de hand van Bijbelse en maatschappelijke bezinning in perspectief. Tijd is immers genadetijd. Die moet je niet gebruiken om toe te geven aan een onverzadigbare honger. Kaders met prikkelende vragen sporen de lezer daarbij aan tot zelfreflectie.

Aan de inhoud van het boekje kan het niet liggen: die is feitelijk, bewogen en betrokken. Tegelijk kan de vorm –die soms wat weg heeft van Bijbelstudiemateriaal– wél een flinke drempel opwerpen. De auteurs bezigen in het boekje niet de taal van de doelgroep, waardoor toon en stijl een flinke groep niet zullen aanspreken. Dat is een gemiste kans, want daardoor kan de nuttige inhoud gemakkelijk worden genegeerd – en daarmee met het badwater ook het kind worden weggegooid.

Een belangrijke manier om te voorkomen dat jongeren inderdaad bijna een complete werkdag op internet doorbrengen, zoals het citaat aan het begin van dit artikel suggereert, is door goed gedrag voor te leven. Hoe moeten opvoeders die zelf al geen maat kunnen houden jongeren wijzen op de schadelijke gevolgen van hun onlinegedrag – zelfs als ze zich niet eens in de krochten van internet begeven?

Slapen

En hoe geef je technologie een goede plek in huis? Die praktische vragen beantwoordt Andy Crouch in ”Het schermwijze gezin”. De eindredacteur van het Amerikaanse tijdschrift Christianity Today poneert in zijn boek tien principes voor een gezond gezinsleven met technologie. Hij onderbouwt zijn ‘methode’ met Bijbelse gegevens en feiten en cijfers. Kern van Crouch’ betoog is dat je leven allereerst een heilig leven moet zijn. Dat zet de toon voor het verantwoord gebruik van media, zonder daarbij te vervallen in wetticisme.

Praktische tips –„Laat je telefoon ’s nachts slapen!”– maken het boek laagdrempelig voor iedereen die worstelt met de vraag hoe moderne media een plaats in huis moeten krijgen. Daarmee legt het boek een goede basis voor een veilige omgeving en een goed gesprek. Opvoeders kunnen het boek gebruiken als basis voor een veilige omgeving en daarnaast met hulp van de tips een gesprek aangaan met jongeren.

De welwillende ouder of worstelende jongere die ertegen opziet om de radicale stap naar een media-arm leven te zetten, kan alvast zijn voordeel doen met een tip uit ”Gezond online” en ”Het schermwijze gezin”: doorbreek gewoontegedrag.

Aarzel niet om daarvoor terug te grijpen op een boek. „Een terugkeer naar de rede zal zeker niet plaatsvinden als we het lezen, de boeken en de geschreven cultuur niet tot het bittere eind verdedigen”, schreef Sartori in 2000.

Twintig jaar na het verschijnen van zijn essay is de urgentie van die zin zichtbaarder dan ooit tevoren.

Homo Videns. Een essay over de kijkende mens en de ondergang van het denken, Giovanni Sartori; uitg. Blue Tiger Media; 148 blz.; € 18,50

Gezond online. Gedragsverandering volgens de Yona-methode, A. S. Middelkoop e.a.; uitg. De Banier; 104 blz.; € 10,95

Het schermwijze gezin, Andy Crouch; uitg. De Vuurbaak; 240 blz.; € 18,99