Stoutjesdijk: „In de eerste drie eeuwen na Christus was slavernij een onderdeel van de samenleving en zelfs een weerspiegeling van de verhouding tot God. Een goede slaaf kenmerkte zich door zijn trouw, ook als zijn meester afwezig was.”

Stoutjesdijk (32) promoveerde woensdag in Tilburg op het verschijnsel slavernij in het vroegrabbijns jodendom, het vroege christendom en de Grieks-Romeinse oudheid. Hij bestudeert in zijn proefschrift ”Not Like the Rest of the Slaves”? Slavery Parables in Early Rabbinic and Early Christian Literature” vooral parabels of gelijkenissen in deze tradities. In veel van deze parabels wordt de relatie tussen een meester en zijn slaaf vergeleken met de relatie tussen God en de mens.

Stoutjesdijk: „Met in ons achterhoofd de gruwelen van de vroegmoderne slavenhandel tussen Afrika en Amerika is een dergelijke vergelijking wellicht moeilijk voor te stellen, maar in de vroegchristelijke en vroegrabbijnse teksten was het niet altijd slecht met een slaaf vergeleken te worden, en kon het slaaf-zijn in bepaalde contexten zelfs een eretitel vormen.”

Het was dus niet slecht om slaaf te zijn?

„Het was zeker niet de ideale situatie. Je koos er nooit in vrijheid voor om slaaf te zijn en vrij te zijn van slavernij werd gezien als een hoger goed. Het was bovendien ook geen pretje om slaaf te zijn. Slaven werden mishandeld en misbruikt. Ook de verkoop van slaven was onmenselijk. Dat neemt niet weg dat de slavernij-metafoor ook iets liet zien van de verhouding tussen mens en God. God is de Meester van ons allen en Hij vraagt gehoorzaamheid. Later werd dat beeld helaas ook misbruikt door slaveneigenaren om alles te doen met hun slaven wat zij goed dachten.”

Wat was dan het verschil met de oudheid?

„Ook in de eerste eeuwen werden slaven verhandeld, maar in de Trans-Atlantische tijd werd dat raciaal gemotiveerd. In de oudheid kon in principe iedereen slaaf zijn, ongeacht je huidskleur. Of je als slaaf in de oudheid beter werd behandeld dan in de vroegmoderne slavernij is niet goed te zeggen; in beide perioden is er veel afhankelijk van wie je meester was en wat voor positie je als slaaf had. Wel is het zo dat het in sommige perioden van de koloniale slavernij goedkoper was dat je een slaaf intensief gebruikte en daardoor sneller liet sterven dan wanneer je goed voor hem zorgde. Dat was in de oudheid in de meeste gevallen anders. De slaaf werd weleens vergeleken met vee waar je meer aan hebt als je er goed voor zorgt, want het vee is je broodwinning. Slechts in hoge uitzonderingen werd de doodstraf uitgevoerd.”

Geen verschil

Stoutjesdijk stelt dat er eigenlijk geen wezenlijk verschil is tussen slavenhouders uit de joodse of christelijke traditie aan de ene kant en de Grieks-Romeinse cultuur aan de andere kant. „In het Jodendom moest de slaaf na zes jaar in vrijheid gesteld worden, het zogeheten jubeljaar. Maar het is de vraag of deze bepaling ook werkelijk in praktijk werd gebracht. Dat gebeurde zeker niet toen Israël onderdeel werd van het Romeinse Rijk, waarin slavernij tot het normale levenspatroon behoorde. Er werden veel oorlogen gevoerd en de krijgsgevangenen werden direct als slaven verkocht, tenzij je veel geld had om jezelf vrij te kopen.”

Staat het christendom niet in principe op gespannen voet met slavernij?

„Jezus en Paulus hebben nooit een oproep gedaan om een einde te maken aan de slavernij. De slaaf werd zelfs als het prototype gezien van de trouwe christen die waakt in de tijd dat zijn meester afwezig is. Zo wordt de slaaf een belangrijk beeld in de eschatologie. Dit zijn echter geen onschuldige beelden, maar hebben direct invloed gehad op ook ons eigen, Nederlandse, slavernijverleden. Ik heb het ook toegejuicht toen de Nederlandse kerken in 2013 spijt betuigden over slavernij in het verleden. Kerken moeten hun verantwoordelijkheid in dezen beseffen en met het verleden in het reine komen en een rol van verzoening vervullen. Het zou goed zijn om de slavernij in de handel tussen Afrika en Amerika te onderzoeken vanuit de eerste eeuwen van onze geschiedenis. Dan kunnen we de slavernij veel meer in perspectief zien.”