Om die vragen te beantwoorden, is het nodig het verband op te zoeken. In Leviticus 24:19-20 staat: „Als iemand zijn naaste letsel toebrengt, moet hem hetzelfde aangedaan worden wat hij gedaan heeft: breuk voor breuk, oog voor oog, tand voor tand…” Een soortgelijk voorschrift geven Exodus 21:23-25 en Deuteronomium 19:21.

Deze drie passages hebben te maken met de rechtsspraak. Hier staat het principe van proportionele vergelding van schade, waarbij de straf voor de dader beperkt is tot de omvang van de schade die hij aanrichtte. Deze wet is van belang voor de oudsten en de rechters die betrokken zijn bij de rechtsspraak en bij een veroordeling een passende straf moeten formuleren. De regel is dus geen vrijbrief om als slachtoffer persoonlijk de dader te vergelden met een wraakactie. De genoemde tekst in Exodus vervolgt met regelingen voor schadevergoeding aan de slachtoffers (21:26-27).

In de Joodse traditie wordt het ”oog om oog-principe” als een schadevergoedingsplicht uitgelegd. De betekenis is: als je iemand een oog uitslaat, moet je dat financieel vergoeden met iets wat een vergelijkbare waarde heeft als het oog. Dat is dus heel wat anders dan wraak nemen door bij de dader dezelfde schade toe te brengen.

De Heere Jezus haalt de uitdrukking ”oog om oog, tand om tand” aan in de Bergrede (Mattheüs 5:38-42): „U hebt gehoord dat er gezegd is: Oog voor oog en tand voor tand. Ik zeg u echter dat u geen weerstand moet bieden aan de boze; maar wie u op de rechterwang slaat, keer hem ook de andere toe; en als iemand u voor het gerecht wil dagen en uw onderkleding nemen, geef hem dan ook het bovenkleed; en wie u zal dwingen één mijl te gaan, ga er twee met hem.”

Deze uitspraak lijkt op het afschaffen van het gebod in de Thora. Maar is dat zo? Jezus zegt namelijk: „U hebt gehoord dat er gezegd is.” Dat is wat anders dan: „Er staat geschreven”, wat Hij meestal gebruikt bij het citeren uit de Thora. Het lijkt er dus op dat Jezus niet wil afrekenen met het gebod, maar een eind wil maken aan de negatieve interpretatie ervan. Dit blijkt ook in Zijn woorden (hetzelfde hoofdstuk) dat Hij niet gekomen is om de Thora of de Profeten af te schaffen. Niet één jota of tittel van de Thora zal voorbijgaan (Mattheüs 5:17-18).

Bij de uitleg van de genoemde regel is ook het verschil tussen officiële rechtsspraak en persoonlijke ethiek van belang. Rechters hebben een norm nodig om de strafmaat te bepalen. Daarbij is de evenredigheid van overtreding en straf van belang. Die is bij Lamech helemaal afwezig: „Voorzeker! Ik doodde een man om mijn wond en een jongen om mijn striem! Want Kaïn wordt zevenvoudig gewroken, maar Lamech zeventig maal zevenmaal” (Genesis 4:23-24).

Wat leert Jezus in de Bergrede aan Zijn volgelingen? Hij noemt de minderheidspositie die ze zullen innemen. Ze zullen vervolgd worden en ervaren dat er kwaad over hen gesproken wordt. Toch zal er vergelding plaatsvinden: ze zullen loon in de hemelen ontvangen (Mattheüs. 5:10-12).

Het is dus van belang te onderscheiden tussen discipelen die persoonlijk leed zullen ervaren en de officiële rechtsspraak. Van rechters wordt handhaving van de rechtsstaat gevraagd. In dat kader past het oudtestamentische voorschrift. Jezus heeft het echter over de persoonlijke ethiek. In feite staat deze positieve houding ook al in de Thora beschreven: „U mag geen wraak nemen of een wrok koesteren tegen uw volksgenoten, maar u moet uw naaste liefhebben als uzelf” (Leviticus 19:18).

Wie de genoemde regels in hun verband ziet, kan ze niet langer gebruiken om een tegenstelling tussen het Oude en het Nieuwe Testament te maken.

De auteur doceert Oude Testament aan de ETF in Leuven en de CHE in Ede en is eindredacteur Studiebijbel Oude Testament. In Weerwoord worden antwoorden gegeven op vragen over het christelijk geloof. >>rd.nl/weerwoord