Zwiep, nieuwtestamenticus aan de Vrije Universiteit Amsterdam, neemt het eerste deel van een tweeluik over hermeneutiek voor zijn rekening. Volgende week volgt een lezing over gereformeerde hermeneutiek door prof. dr. Mart-Jan Paul. Er staat volgens Zwiep veel op het spel in de hermeneutiek.

Wat bedoelt u met „een mijnenveld”?

Zwiep: „Mensen beroepen zich in allerlei situaties op de Bijbel en hebben dan snel de neiging hun eigen gelijk te verabsoluteren. Dat leidt tot polarisatie en dat gaat altijd mis. Denk maar aan allerlei discussies over schepping en evolutie, de rol van de vrouw, homohuwelijk en dergelijke. Dan brengt het beroep op de Bijbel schade toe aan medegelovigen in plaats van dat het hen met elkaar verbindt. Hete hoofden, koude harten. Dat kan nooit de bedoeling zijn, wist Augustinus al. Hermeneutiek kan in zulke kwesties een belangrijke rol spelen om het debat in goede banen te leiden.”

Waar gaat hermeneutiek dan precies over?

„Vanouds gaat het daarbij om leesregels voor de uitleg van de Bijbel en de toepassing ervan. Maar de inbreng van de lezer zelf is daarbij te vaak buiten schot gebleven. De uitleg is als een gesprek tussen tekst en lezer, niet het simpel toepassen van een paar regels. Dat is een principieel punt, waar ik tijdens de lezing dieper op inga.

Hermeneutiek begint daarom al voor je de Bijbel openslaat. We zijn al ‘voorgeprogrammeerd’ door tal van factoren, zoals opvoeding, traditie en kerkelijke achtergrond. We lezen de Bijbel nooit neutraal en dat hoeft ook helemaal niet. Maar het is wel belangrijk om je dat te realiseren en je bewust te zijn van je eigen blinde vlekken.

Pas in de twintigste eeuw is de positie van de lezer bij het begrijpen van de Bijbel ontdekt. Zonder lezer heeft de tekst geen betekenis.”

Dreigen we zo het zicht op de oorspronkelijke betekenis van de Bijbeltekst niet te verliezen?

„Die kom je zo juist op het spoor. Bij de exegese begeef je je in een vrije ruimte, en in die ruimte moet elke vraag gesteld kunnen worden – ook kritische. De Bijbeltekst waarmee het allemaal begonnen is, wil je proberen te verstaan. Maar die is wel door de geschiedenis heengegaan. De teksten over de rechtvaardiging in brieven van Paulus lezen we –terecht of niet– nu anders dan vóór de Reformatie.”

De historische verankering van de Bijbel moeten we niet loslaten. Anders verval je al snel in esoterisch gewauwel. Je kunt van een Bijbeltekst niet alles maken. De ene interpretatie is geloofwaardiger en steekhoudender dan de andere. Je moet er ook voortdurend rekening mee houden dat de ander weleens gelijk zou kunnen hebben. Dat mis ik in huidige debatten, zoals die rond schepping en evolutie en de vrouw in het ambt. Die debatten zijn in de regel erg voorspelbaar en zijn vaak alleen maar pogingen het eigen gelijk te bevestigen.”

Relativeert deze houding niet het gezag van de Schrift?

„De vraag is dan wat je precies met gezag bedoelt. Ook al geloof ik dat de Bijbel op een bepaalde manier gezaghebbend is, dan nog ontslaat mij dat niet van de plicht de teksten kritisch te onderzoeken. Het kan geen reden zijn om kritische vragen uit de weg te gaan. Integendeel, zou ik zeggen. Het spoort er juist toe aan, want er staat veel op het spel. Ik ben erg beducht voor absolute waarheidsclaims. Die maken doorgaans veel stuk. Absolute zekerheid is er in dit ondermaanse niet, maar ik vind in de Bijbel wel voldoende houvast. Dat is voor mij genoeg. Daarmee zijn de scherpe randjes eraf en dat lijkt mij alleen maar winst.”