In het zuidelijkste puntje van Heerenveen zetelt de koninklijke uitgeverij Jongbloed. Naast de productie van miljoenen Bijbels –waarvan 90 procent naar het buitenland gaat– heeft de onderneming enkele christelijke boekenfondsen aan de koninklijke familiekring toegevoegd. In het fonds Groen wordt de gereformeerde gezindte bediend. Eline van Vreeswijk is verantwoordelijk voor dit fonds en voor de uitgave van Bijbels in de verschillende vertalingen.

Na afronding van de studie theologie komt Van Vreeswijk in dienst van de Hervormd-Gereformeerde Jeugdbond (HGJB). Ze houdt zich bezig met toerusting van gemeenten en kerkenraden en schrijft onder meer de catechisatiemethode ”Leer en leef”. „Alles cirkelde om de vraag hoe je een nieuwe generatie leert de Bijbel te lezen. En hoe je het christelijk geloof voor jongeren opnieuw kunt verwoorden en een plaats kunt geven in hun dagelijks leven.”

Na zestien jaar is het tijd voor Van Vreeswijk om haar blik te verbreden en in 2019 komt ze bij Royal Jongbloed terecht. „Ook daar kan ik mij bezighouden met schrijven, met conceptontwikkeling en boeken maken. Waarbij het natuurlijk vooral om de inhoud moet gaan. Want wat is er mooier dan steeds bezig te zijn met het meest gedrukte boek ter wereld, de Bijbel, en met de verspreiding van dat Evangelie?”

Briefing

Zoals de meeste uitgeverijen heeft ook Royal Jongbloed geen eigen vormgevers in dienst. „Grafisch vormgevers worden ingehuurd. Het is goed als je een beroep kunt doen op meer vormgevers. Ieder heeft zijn eigen stijl.”

Een boek maak je met een team. „Soms ligt er al een tekst, vaak nog niet en begint het met een idee, rond een thema of herdenking bijvoorbeeld. De briefing vormt het startmoment is. Alle betrokkenen overleggen met elkaar wat voor boek het moet worden. En vooral: voor wie? Natuurlijk gaat het vooral om de inhoud, maar de vormgeving is niet minder van belang. Het geeft het boek een gezicht, een bepaalde uitstraling en gevoel, die moet passen bij de aard van het boek.” Je kunt de origineelste ideeën hebben, maar het project moet ook financieel haalbaar zijn. Zo groeit het boek tijdens de briefing in zijn jas. „Er worden duidelijke afspraken gemaakt. En binnen de afgesproken grenzen kan de vormgever creatief aan de slag. Eerst zal hij aan de omslag werken, het visitekaartje van het boek. Die omslag moet de inhoud van het boek ondersteunen en moet zich in de winkel onderscheiden tussen al die andere boeken. Neem bijvoorbeeld een boek van Anne Marije Baars over minimalisme. De cover is heel vlak gehouden met niet meer tekst en illustratie dan nodig, passend bij het thema. Juist vanwege die verrassende grijsheid valt het boek direct op.”

Leesbaarheid

Een boek kan mooi zijn, maar als de leesbaarheid slecht is, wordt het terzijde gelegd. „Daar is de vormgever zich ook van bewust en hij zoekt zorgvuldig naar een balans. Een strakke, schreefloze letter past goed bij moderne, zakelijke boeken of bij e-books. Een schreefletter, waarbij aan de uiteinden van de letter zo’n heel klein streepje zit, geeft een rustig beeld; goed voor langere teksten. Niet alleen het lettertype en de lettergrootte zijn bepalend. Ook de witruimte tussen de letters en de regels speelt een rol. Vormgeving is steeds weer zoeken naar het juiste evenwicht dat het lezen plezierig maakt.”

Hoe belangrijk zijn illustraties? „Dat ligt weer aan het boek. Vreemd genoeg zie je heel weinig geïllustreerde boeken voor volwassenen. Dat was vroeger anders. In kinderboeken en zogenoemde kinderbijbels hebben eigenlijk altijd wel illustraties gestaan. Ze helpen het kind bij het begrijpen en verbeelden van wat ze lezen. Steeds meer zie je dat illustraties een eigen rol gaan spelen in het boek; ze geven op zichzelf informatie. Dat kan zelfs zo ver gaan dat de tekst ondersteunend wordt en de illustraties het verhaal vertellen, zoals in de graphic novel.

Eerder was het onderscheid tussen de inhoud van een boek –zeg maar de tekst– en de vormgeving helder. Tegenwoordig schuift dat langzaam in elkaar. Met name in de boeken die de uitstraling van een magazine krijgen: kadertjes streamers, foto’s als ondergrond, mooi opgemaakte uitspraken. De vormgeving wordt steeds meer drager van de inhoud.”

Pinksteren

Bijbeldruk vraagt, volgens Van Vreeswijk, om een heel eigen aanpak. „Het geeft in de eerste plaats een persoonlijke emotie; het gaat wel om het meestgelezen boek, het Woord van God. Tegelijk betreft het een product waar behoefte aan en markt voor moet zijn. Bij Royal Jongbloed gaan wij voor het Nederlandse taalgebied uit van de Statenvertaling, de Herziene Statenvertaling, de Willibrordbijbel en Het Boek. Die worden in allerlei variaties van uitvoeringen en maten geproduceerd. Het wonder van Pinksteren komt ook hierin tot uitdrukking. Dat ieder de woorden van God in zijn eigen taal hoort.

De tekst van de Bijbel ligt vast, de aandacht gaat dus vooral uit naar de leesbaarheid, hanteerbaarheid en aantrekkelijkheid van de vormgeving. Grafisch ontwerpers worden meestal alleen ingeschakeld voor de omslagen. Voor het binnenwerk, de leesbaarheid van de Bijbeltekst, heeft Royal Jongbloed de nodige kennis in huis en werkt ze nauw samen met speciale Bijbelzetters. Want het drukken op flinterdun papier is een kunst op zichzelf. Om te voorkomen dat op de achterzijde van het papier de letters van de voorzijde doorschijnen (de opaciteit), moet je het juiste lettertype met de goede zwarting van de inkt hanteren. Verder dient het zetsel aan beide zijden van het papier precies op gelijke hoogte te liggen. Een mooi voorbeeld hiervan is de door Royal Jongbloed uitgegeven Bijbelverklaring van Thomas Scott, waarin de complete tekst van zes enorme delen teruggebracht is naar twee delen van 2400 pagina’s. Met op iedere pagina zowel Bijbeltekst, verwijzingen als commentaartekst. Dat is echt vakwerk.

Maar dat geldt niet minder voor duimgrepen en kleursnee. De afwerking van Bijbels vraagt nog veel handwerk. Elk leeslintje wordt met de hand aangebracht. Het zijn kleine, maar heel belangrijke elementen van de vormgeving die zeker bijdragen aan de uitstraling van de Bijbel. Het formaat van de Bijbel is eveneens belangrijk. „Soms kunnen enkele millimeters al een groot verschil maken. Ook neemt de vraag toe naar aanvullingen op de Bijbeltekst. We kennen natuurlijk al langer de kanttekeningen, maar lezers willen ook graag katernen ingevoegd zien met toelichtingen, meditaties, ruimte voor aantekeningen. Mensen willen steeds meer een persoonlijke Bijbel die bij hen past.”

serie De uitgeverij

Vierdelige zomerserie over mensen die een functie hebben bij een uitgeverij. Deel 4 (slot): de verantwoordelijke voor de vormgeving.