Onlangs verscheen Teellincks boek ”Soliloquium” in een nieuwe vertaling. De tekst is bezorgd door prof. dr. Thom Mertens, tot 2018 als hoogleraar verbonden aan het Ruusbroecgenootschap in Antwerpen, instituut voor de studie van de spiritualiteit in de middeleeuwse en vroegmoderne Nederlanden.

Het boek van Teellinck is het tweede deel in de serie ”Mystieke teksten”. Het eerste heet ”Als de liefde alles wordt” en gaat over de visioenen van de middeleeuwse Engelse mystica Julian of Norwich. Uitgever van ”Soliloquium” is Berne Media, verbonden aan de Abdij van Berne in Noord-Brabant. Voor de Bijbelteksten is de de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) gehanteerd. Vroegere uitgaven van ”Soliloquium” werden bezorgd door protestanten, onder anderen door ds. J. van der Haar en J. Koppejan.

In het nu uitgegeven boek is een uitgebreide inleiding opgenomen van dr. Herman Westerink, wetenschappelijk medewerker aan het Titus Brandsma Instituut en universitair hoofddocent godsdienstfilosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Dr. Westerink promoveerde in 2002 op een studie naar mensvisie, zelfonderzoek en geloofsbeleving in het oeuvre van Teellinck.

Waarom voor het boek ”Soliloquium” gekozen?

Dr. Westerink: „Het is een kerntaak van het Titus Brandsma Instituut om de Nederlandse mystieke traditie in haar veelkleurigheid en volle breedte open te leggen. Bij mystieke teksten moet je onder meer denken aan gebeden, visioenen en alleenspraken (soliloquiae). Van dat laatste is het boek van Teellinck een mooi voorbeeld. Bekende middeleeuwse en moderne auteurs van mystieke teksten zijn bijvoorbeeld Bernardus van Clairvaux, Thomas à Kempis, Johannes van het Kruis en Theresa van Avila.”

Protestantse mystiek is toch anders dan rooms-katholieke?

„Mystiek staat in zekere zin altijd boven de denominaties. In mystieke geschriften gaat het vooral over de liefdesrelatie met Christus en dat verbindt christenen. Teellinck citeerde in Soliloquium ruimschoots uit mystieke werken uit de Middeleeuwen. Hij haalt soms letterlijk aan uit ”De navolging van Christus” van Thomas a Kempis: „Och wanneer zal mij volkomen worden gegeven dat ik geheel ledig en onbekommerd van hart mag zijn en mag smaken hoe zoet u bent, o Heer, mijn God!”

Er zijn in Soliloquium toch wel verschillen met rooms-katholieke mystiek?

„Rooms-katholieke auteurs leggen meer nadruk op de eucharistie, de liturgie en het vertrouwen in het menselijk vermogen om tot God te komen. De calvinistische leer komt in dit geschrift van Teellinck duidelijk naar voren in zijn beschrijving van het zondenbesef, de predestinatie en het komen tot Christus de Zaligmaker. De uitverkiezing staat vrij centraal, maar hoofdzaak is toch de liefdesrelatie met Christus, de Bruidegom. Die overstijgt de verschillen.”

Overstijgt Teellinck die in zijn andere werken ook?

„Teellinck had met overtuiging de zijde van de contraremonstranten gekozen. Hem werd in 1620 gevraagd om een boek ter bemoediging van de contraremonstranten in Rotterdam te schrijven. Dat deed hij, onder de titel ”Den christelycken Leytsman”, maar de tekst was vooral een algemene oproep tot de ware devotie en de juiste praktijk van de godzaligheid. Teellinck schreef met een oecumenisch-katholieke reikwijdte. Hij wilde niet dat de kerk een specifieke groep vertegenwoordigde en hij wilde iedereen bereiken. De Zeeuw was wel calvinist, maar het ging hem niet om partijvorming. Hij probeerde de verschillen tussen de partijen te overbruggen en mensen met elkaar te verbinden. Zijn boodschap was: „Zoek niet het plezier van deze wereld, maar richt je op God en zoek Christus.” Daarmee is hij een bijzondere figuur in die tijd.”

Is hij daarmee modern?

„In een aantal opzichten niet, bijvoorbeeld wat betreft het diepe gevoel van zondig-zijn, de wanhoop en de predestinatie. In andere opzichten is hij wel modern, bijvoorbeeld in zijn ‘oecumenische’ gezindheid, zijn goed geïnformeerd zijn over de wetenschap, zijn aandacht voor de individualiteit en zijn oproep om actief dienstbaar en vormend te zijn in de samenleving. Hij laat zien een diepgaande kennis van de menselijke ziel te hebben met een goede intuïtie voor de existentiële nood van mensen. In dat opzicht zou je hem een psycholoog avant la lettre kunnen noemen.”

Willem Teellinck

Willem Teellinck (1579-1629) was predikant in Burgh-Haamstede en in Middelburg. Hij was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie. Zijn reformatiegeschrift ”Philopatris” wordt wel beschouwd als het begin van de Nadere Reformatie.

Teellinck heeft grote invloed gehad op het kerkelijke leven in Zeeland en daarbuiten, mede door zijn geschriften. Hij heeft veel gepubliceerd, waaronder een twintigtal uitvoerige publicaties. De predikant wilde de gereformeerde religie als de ware kerk in de toen nog jonge Republiek vestigen. Hij schreef ook over levensstijl en mystiek.

Soliloquium is een mystieke tekst die is geworteld in de traditie van de middeleeuwse „alleenspraken van de ziel.” Centraal in de tekst staat het diep en hartstochtelijk verlangen van een zondaar naar een ontmoeting met Christus als Bruidegom.