Niet eerder was het mogelijk om via internet mee te luisteren met zoveel kerkdiensten binnen de gereformeerde gezindte. De coronacrisis maakt echter alles anders: kerkenraden doen hun best om het meeluisteren met een kerkdienst vanuit huis zo eenvoudig mogelijk te maken. Toch brengen deze mogelijkheden ook risico’s met zich mee.

In De Wachter Sions, kerkelijk weekblad van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland (GGiN), werd een van de risico’s met name genoemd: ‘shopgedrag’. In zijn artikel over ”Gemeente-zijn in een tijd van nood” wijst T. Vlot erop dat gezamenlijkheid een aspect is dat belangrijk is voor gemeente-zijn, ook in de huidige omstandigheden waarin de gemeente (bijna) niet kan samenkomen.

„Wat een zegen dat we leven in een tijd met zoveel technische mogelijkheden”, stelt Vlot. „Dan kan op afstand toch samenzijn ervaren worden. Allen horen we dezelfde predikant of ouderling, die de mond is van de gemeente tot de Heere en van de Heere tot de gemeente. Daartegenover wordt er geschud aan de pilaren van het gemeente-zijn als dezelfde technische middelen gebruikt worden om te gaan ‘shoppen’. Het is toch een buitenkans om je geliefde predikant te horen? Maar raakt de gemeente dan niet in verstrooiing? Vinden we gemeenschap nog belangrijk?”

Verschillende gemeenten hebben vanwege het grote aantal luisteraars de beschikbare capaciteit van hun uitzending via internet in de afgelopen weken moeten verhogen. Er zijn gevallen bekend waarin het aantal luisteraars stukken hoger was dan op grond van het aantal gemeenteleden te verwachten viel. Shopgedrag komt dus wel degelijk voor, maar valt niet goed te monitoren. Immers: hoeveel mensen luisteren er mee met één computer of met een ander apparaat dat verbinding maakt? En: meeluisteren kan in de anonimiteit plaatsvinden. De luisteraar (of kijker) hoort (of ziet) de predikant wel, maar andersom is dat niet het geval.

Opgave

Intussen ligt hier voor kerkenraden van vacante gemeenten wel een opgave. Gastpredikanten zeggen vaker hun beurten af, bijvoorbeeld omdat ze bij hun eigen gemeente willen blijven of omdat ze met zo min mogelijk andere mensen in contact willen komen. Naast het laten vervallen van een kerkdienst of het houden van een leesdienst, kunnen kerkenraden ook meer sturend optreden, door hun leden ertoe op te roepen mee te luisteren naar een kerkdienst in een andere, al dan niet naburige, gemeente.

Dat heeft echter wel een schaduwzijde, gaf het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond (GB) in de Protestantse Kerk in Nederland vorige maand aan, al vrij snel nadat de overheid steeds ingrijpender maatregelen nam. Algemeen secretaris drs. P. J. Vergunst deed een appel op predikanten om aan de „vele vacante gemeenten” te denken. „De gehoorde opmerking dat een vacante gemeente net zo goed mee kan luisteren met een dienst via internet van een buurgemeente, is niet valide, met name omdat de dienst van de gebeden afgestemd is op de plaatselijke situatie, de concrete zieken”, aldus Vergunst in het schrijven.

Nu kerken inmiddels een aantal weken veelal online hun diensten uitzenden, constateert Vergunst dat er in gemeenten die zich rekenen tot de GB in de tweede dienst weer gastpredikanten voorgaan, die tegelijk de vacante gemeenten dienen (zie kader: ”Vergunst: Gastpredikant dient ook vacante gemeente”). Kleinere gemeenten kiezen er ook voor om aan te sluiten bij online kerkdiensten van naburige plaatsen, terwijl heel af en toe online wordt afgestemd op de kerkdienst die de Protestantse Kerk wekelijks uitzendt, onder leiding van dr. R. de Reuver, scriba van de generale synode.

Zegenrijk

Als gemeente online inloggen bij een kerkdienst van een andere gemeente kan echter wel degelijk heel zegenrijk zijn, aldus drs. A. A. van der Schans, scriba van de gereformeerde gemeente (gg) te Bodegraven, die sinds 2003 vacant is. „Eigenlijk zou ds. W. A. Zondag uit Dordrecht op 22 maart in Bodegraven het Heilig Avondmaal bedienen. Toen we echter moesten besluiten de bediening van de sacramenten uit te stellen, hebben we er in goed overleg voor gekozen dat ds. Zondag in zijn eigen gemeente zou voorgaan en onze gemeenteleden beide diensten in Dordrecht zouden kunnen volgen via internet.”

In de voorbeden werden ’s morgens de gebedspunten van de gemeente Bodegraven meegenomen, ’s avonds die van Dordrecht. Van der Schans: „In de gebeden werden de noden en zorgen van onze gemeente genoemd, maar er was bijvoorbeeld ook aandacht voor hen die uitgezien hadden naar de bediening van het Heilig Avondmaal, dat niet kon doorgaan.”

Van der Schans benadrukt echter wel dat iedere context anders is. „Ik zeg niet dat iedere gemeente dit zo zou moeten doen. Ook in dit opzicht is maatwerk nodig. Ds. Zondag kent de gemeente na enkele jaren als consulent goed en de gemeente kent hem. Dat is ook iets wat meespeelt.”

Voor de beide diensten op Eerste Paasdag staat het meeluisteren met Dordrecht opnieuw op het rooster. Van der Schans heeft persoonlijk de indruk dat het hier wel gaat om een tijdelijke oplossing. „Daar hebben we het in de kerkenraad nog niet over gehad. Overigens hebben we als gemeente in al die jaren dat we vacant zijn echt niet meer leesdiensten dan een gemeente die wel een eigen predikant heeft.”

Er zijn binnen de Gereformeerde Gemeenten inmiddels meer initiatieven tot stand gekomen waarbij een gemeente online aansluit bij een kerkdienst van een andere gemeente. Zo kunnen gemeenteleden van de gg Woerden de morgendiensten van zowel Eerste als Tweede Paasdag meeluisteren met diensten van de gg Utrecht, waar dan consulent ds. W. Harinck voorgaat – die overigens zelf van 1997 tot 2010 als predikant aan de gg Woerden verbonden was. De leden van de gg Zwolle luisteren maandagmorgen mee met de dienst van de gg Nunspeet, waarin ds. A. Schot –consulent van Zwolle– voorgaat.

Privacy

Binnen de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland (OGGiN) is het nu de praktijk dat vrijwel iedere kerk haar diensten online uitzendt, aldus algemeen scriba J. M. Verwijs (zie kader: ”Verwijs: Niet opeens overgaan naar gebruikmaken van beeld”). Kerkenraden zijn vorige week per brief wel geadviseerd om „ook vanuit privacyoverwegingen” de uitzending via de kerktelefoon alleen voor leden, en dus niet voor derden, toegankelijk te maken.

Het overgrote deel van de ruim vijftig gemeenten binnen het kerkverband is vacant. Voor zover Verwijs bekend is, zijn er binnen de OGGiN geen gemeenten die een online verbinding tot stand brengen met een andere gemeente. Dat zou volgens hem ook niet wenselijk zijn. „Gods Woord, maar ook de Dordtse Kerkorde die daarop gegrond is, gaat uit van de plaatselijke kerk. Dit in tegenstelling tot wat bijvoorbeeld de praktijk is binnen de Rooms-Katholieke Kerk. De apostel Paulus schreef brieven aan afzonderlijke gemeenten en ook Johannes richtte zijn zendbrieven aan zeven gemeenten in zeven plaatsen. In de gemeente, waar we door Gods voorzienigheid een plaats hebben gekregen, daar waar we lid zijn, behoren we ons te begeven onder Gods Woord –hetzij gepredikt of gelezen– en ons te stellen onder de ambtelijke bediening. Ook nu de diensten digitaal zijn.”

Media

Onder de mogelijke ”derden” die meeluisteren met de kerkdienst zijn overigens niet alleen ‘shoppende’ kerkgangers. Ook media kunnen zomaar horen wat er gezegd wordt. Er klinken geluiden dat deze vorm van ”evangelisatie” de nodige kansen met zich meebrengt. Maar de terughoudendheid waarvoor verschillende kerkelijke gemeenten kiezen voor wat betreft het open online uitzenden van kerkdiensten, heeft wel degelijk met de risico’s hiervan te maken: een fragment van een preek kan zomaar ergens op een website belanden, uit zijn verband worden getrokken en van ongezouten commentaar worden voorzien.

Vergunst: Gastpredikant dient ook vacante gemeente

„Gemeenten die zich tot de Gereformeerde Bond rekenen, hadden even tijd nodig om tot bij de gemeente passend en verantwoord beleid te komen”, zegt drs. P. J. Vergunst. „Ik heb nauwelijks gehoord dat kerkenraden zich niet aan de voorschriften van de overheid hielden, wel dat men zeer in de geest van de wet handelde.”

Sinds de ernst van de situatie verinnerlijkte, vinden er vooral online kerkdiensten plaats, waarin relatief vaak de eigen predikant voorgaat, constateert Vergunst. „Op die manier is er invulling gegeven aan het herder-zijn. Inmiddels zie je dat in de tweede dienst weer gastpredikanten voorgaan, die tegelijk de vacante gemeenten dienen. Zo kan daar de voorbede voor de kwetsbaren en zieken concreet plaatshebben. Ik zie kleinere gemeenten ook aansluiten bij online kerkdiensten van naburige plaatsen, terwijl heel af en toe online op de kerkdienst van de Protestantse Kerk afgestemd wordt.”

Intussen ervaart ieder in de eigen context de gevolgen van de situatie: de ene predikant kan tot zijn spijt wat minder voorgaan –en daar zit naast de geestelijke ook een financiële kant aan– terwijl de andere gemeente haar collecte-opbrengsten ziet teruglopen. Het is een oefening in samen kerk-zijn. Laten we niet alleen ‘binnenkerkelijk’ denken, maar ook zien op de roeping om juist in de huidige situatie met anderen het Evangelie te delen.”

Verwijs: Niet opeens overgaan naar gebruikmaken van beeld

Inmiddels maken vrijwel alle gemeenten binnen het kerkverband van de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland (OGGiN) gebruik van de mogelijkheid om diensten uit te zenden via kerktelefoon of internet. Die indruk heeft J. M. Verwijs, algemeen scriba en hoofd van het kerkelijk bureau van de OGGiN.

De synode van de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland heeft in 2017 besloten dat zondagse kerkdiensten alleen via een gesloten systeem uitgezonden dienen te worden, legt Verwijs uit.

„Nu de gehele gemeente opeens thuis meeluistert, zien we dat kerkenraden hiermee uit praktische overwegingen verschillend omgaan. Doordeweekse diensten zijn veelal wel door iedereen te beluisteren.”

De Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland zijn „zeer terughoudend” wat betreft het uitzenden van beeld bij kerkdiensten, in de volksmond ook wel bekend als „kerktelevisie.”

Verwijs: „De bijzondere tijdsomstandigheden dienen niet gebruikt te worden om opeens over te gaan op het gebruikmaken van beeld.”

Dit is het tweede deel van een tweeluik over gemeente-zijn in coronatijd. Deel 1 verscheen op 9 april in het katern RD donderdag.