„Hallo mevrouw Ho, leg alstublieft uit waarom u de deur opende.” Chinese ambtenaren kwamen vorige week digitaal verhaal halen bij mevrouw Ho. Wat bleek: ze had haar huisdier binnengelaten. Een bewegingssensor registreerde de open deur. De digitale controle in China is streng. Chinese burgers in quarantaine moeten twee keer per dag via de app WeChat hun temperatuur doorgeven. Op de achtergrond registreert de app wie er twee weken binnenbleef en wie er stiekem op pad ging.

In de strijd tegen het coronavirus introduceren overheden digitale technologieën om de pandemie te beteugelen. Zo gebruikt de Surinaamse overheid een app om burgers te isoleren die contact hadden met een coronapatiënt. Iraniërs ontvingen massaal een pushbericht om een app te downloaden die hun gangen nagaat. En in Taiwan worden burgers op basis van mobiele gegevens tot quarantaine gedwongen. Taiwanezen onder toezicht kunnen onaangekondigd door de autoriteiten worden gebeld; de overheid wil er zeker van zijn dat ze er niet tussenuit zijn gepiept.

Toch beperkt de overheidscontrole zich niet tot dubieuze regimes. Ook democratische regeringen mengen zich in de levenssfeer van hun burgers. De Israëlische overheid verplicht tot quarantaine als uit gegevens van inlichtingendiensten blijkt dat een burger zich langer dan tien minuten in de buurt van een virusdrager bevond. Zuid-Korea verzamelt zo veel gegevens over activiteiten van burgers dat elke privacy is verdwenen. De Duitse regering opperde om met technische middelen te traceren met wie burgers in contact stonden. „Effectief”, zeggen overheden en onderzoekers. „Een opstapje naar massasurveillance”, menen critici.

Effectief handelen

In het strijd tegen corona is de app een uitgelezen hulpmiddel voor crisisbestrijding. De omvang van de pandemie maakt het onmogelijk om iedereen die met een coronapatiënt in contact kwam te lokaliseren, testen en isoleren. Door gegevens te verzamelen, kunnen overheden effectief handelen. Locatiegegevens, bluetoothsignalen en metadata maken immers snel duidelijk welke burgers gevaar lopen of voorlopig beter thuis kunnen blijven. Het voorkomt dat de druk op de gezondheidszorg te groot wordt in een tijd waarin intensive cares toch al uit hun voegen barsten.

Burgerrechtenorganisaties vrezen echter dat overheden met de technologie hun macht uitbreiden. Autoriteiten kunnen immers tot op een meter nauwkeurig vaststellen waar burgers zich bevinden. Bovendien zouden dergelijke apps kunnen worden gebruikt voor politieke doeleinden, om burgers te intimideren en om dissidenten monddood te maken. Mensenrechtenadvocaten vrezen bovendien dat de gebruikte technologie niet zal verdwijnen als het coronavirus is uitgewoed. „Als een systeem eenmaal is geïmplementeerd, wordt het normaal”, zei een onderzoeker van Human Right Watch vorige week.

Bits of Freedom, een onafhankelijke Nederlandse stichting die opkomt voor digitale burgerrechten, vindt dan ook dat ”corona-trackers” met veel waarborgen moeten worden omkleed. „In een crisissituatie kan de afweging tussen grondrechten, zoals recht op privacy en recht op gezondheid, anders uitpakken dan in een normale situatie”, stelt woordvoerder Lotte Houwing. „Er is echter een expliciete waarborg nodig dat zo’n maatregel stopt als de crisis voorbij is.”

Erosie

Dat Europese landen gegevens van Google en telecomproviders wilden gebruiken, juicht ze niet toe. Houwing: „Die gegevens moeten geanonimiseerd zijn, maar dat is niet het geval als ze worden verzameld. Als overheid moet je ervoor waken dat je door het gebruik van die gegevens geen massasurveillance legitimeert.”

Ook aan een ogenschijnlijk onschuldig initiatief om locaties van gebruikers te gebruiken, kleven volgens Houwing nadelen: „Locatiegegevens zijn erg persoonlijk en zeggen veel over je. Als je kunt zien dat mensen thuis zijn en mensen dus op huisniveau volgt, is dat niet zo anoniem meer.” Ze pleit dan ook voor privacyvriendelijke initiatieven: „We moeten er scherp op zijn dat deze crisis niet leidt tot erosie van onze grondrechten.”