In de jaren na de Tweede Wereldoorlog leidde die vraag tot een fel debat binnen de –sterk geslonken– Joodse gemeenschap in Nederland. Voor het bestuur van Ets Haim was het antwoord duidelijk: het Joodse volk als gehéél was eigenaar. Dus moest de collectie naar Israël worden overgebracht, naar de Nationale Bibliotheek van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. Dat gebeurde dan ook, eind jaren zeventig, in het geheim. Maar het bestuur had buiten de waard gerekend.

Over de naoorlogse geschiedenis van de beroemde bibliotheek Ets Haim-Livraria Montezinos verscheen een publicatie in de serie studies van het Menasseh ben Israel Instituut in Amsterdam. Het betreft het vijftiende deel in deze belangwekkende reeks.

Ets Haim (Boom des levens) werd in 1616 gesticht door de eerste Portugees-Joodse gemeente in Amsterdam, als onderdeel van het onderwijsinstituut Talmud Torah. Sinds 1675 is de bibliotheek gehuisvest in een van de bijgebouwen van de in dat jaar geopende Portugees-Israëlietische synagoge. Anno 2020 maakt Ets Haim deel uit van het Joods Cultureel Kwartier.

Het had niet veel gescheeld of Ets Haim was er niet meer geweest, blijkt uit de studie van Asjer Waterman en Anna E. de Wilde. Op 16 augustus 1943 zetten de nazi’s de complete collectie op transport naar Duitsland. Bestemming was het Instituut ter bestudering van het Jodenvraagstuk in Frankfurt am Main. Nazi-ideoloog Alfred Rosenberg wilde de eeuwenoude Joodse boeken en ander materiaal in de bibliotheek van dit instituut hebben – dat bedoeld was om de „kwaadaardigheid van het Joodse ras” aan te tonen.

Na 1945 keerde een groot deel van de collectie terug naar Amsterdam. Maar was er in Nederland nog wel toekomst voor een Joodse gemeenschap, en dus ook voor Ets Haim? Was het, na de Shoah, niet beter om het Joods-culturele erfgoed in Europa aan het nieuwe thuisland van het Joodse volk, Israël, over te dragen?

Het debat hierover was heftig en emotioneel, laten Waterman en De Wilde zien. Het besluit van het bestuur van Ets Haim om de collectie naar Israël te brengen viel bepaald niet bij iedereen in goede aarde. Mede dankzij de inzet van de Amsterdamse burgemeesters Polak en Van Thijn plaatste de Nederlandse regering Ets Haim op 30 juli 1998 op de lijst van beschermd Nederlands erfgoed. In 2000 keerde de complete collectie terug naar Amsterdam. Drie jaar later werd Ets Haim toegevoegd aan het Memory of the World Register van Unesco.

Inmiddels is de opvatting dat Ets Haim in Amsterdam hoort, breed geaccepteerd, concluderen de auteurs. Vooraanstaande personen als voormalig voorzitter Barroso van de Europese Commissie brachten een bezoek aan de bibliotheek. „En in 2019, al een paar maanden nadat ze was benoemd tot burgemeester van Amsterdam, bezocht Femke Halsema Ets Haim. In het gastenboek noteerde ze dat „Amsterdam zich zeer gelukkig mag prijzen met deze bibliotheek.””

Reviving the soul of the community. Developments in the post-war history of Ets Haim – Livraria Montezinos, Asjer Waterman en Anna E. de Wilde; uitg. Het Menasseh ben Israel Instituut; 64 blz., € 10,00