Je ziet hem direct. Zoals Uytenbogaert vier eeuwen geleden de centrale figuur van de Remonstrantse Broederschap was, zo is het schilderij van hem nu het centrale stuk van de kleine expositie over de remonstranten in het prentenkabinet van het Rijksmuseum te Amsterdam.

Hij kijkt de bezoeker recht aan, met beide ogen wijd open en kraaienpootjes om zijn ogen. Hij is duidelijk al oud op het moment dat hij geportretteerd werd. Dat is ook te zien aan zijn rijk dooraderde handen. Opvallend is dat hij zijn rechterhand met handschoenen naar beneden houdt en zijn linkerhand juist wat hoger, tegen zijn borst.

Tijdens de opening van de tentoonstelling vrijdag waagde prof. dr. Henk van Os, oud-directeur van het Rijksmuseum, zich aan een duiding. Bestudering van religieuze voorstellingen had hem tot de conclusie gebracht dat juist predikanten een dergelijke pose aannemen en dat die staat voor standvastigheid en nederigheid.

De kunstkenner noemde een eerder voorbeeld: in het werk van Frans Hals. Hij zei dat die houding ook voorkomt in de Spaanse kunst. Er is echter een duidelijk verschil. Rooms-katholieke religieuzen kijken omhoog of naar beneden. Het bracht Van Os tot de conclusie: „Die predikant heeft ons in de gaten.”

Er is nog iets op het schilderij te zien dat aanleiding tot veel speculaties heeft gegeven, namelijk het boek in de rechterbovenhoek. Ook daarop valt het licht. Het is geen Bijbel, dat is duidelijk, want de bladen zijn niet volgeschreven. Men meent dat het gaat om de remonstrantse kerkorde, die door Uytenbogaert is opgesteld, of om een van de formulieren waaraan hij een aandeel had. Het doek is geschilderd in 1633, het jaar waarin de kerkorde verscheen.

Rembrandt legde de remonstrantse predikant, die waarschijnlijk één dag poseerde, niet op eigen initiatief op het doek vast. Het is geschilderd op verzoek van Abr. Anthonisz. Recht, een rijk Amsterdams remonstrants gemeentelid, die het schilderij van zijn voorman in zijn huis in Watergraafsmeer aan de muur hing. Toen het later werd geërfd, werd de waarde geschat op 40 gulden. Het doek kwam in de negentiende eeuw in handen van een Engelse edelman. Het Rijksmuseum schafte het in 1992 aan voor de prijs van 17 miljoen gulden.

Op de expositie is nog een schilderij van Uytenbogaert te zien, een doek dat in 1638 geschilderd is door Jacob Adriaensz. Backer. Hier heeft hij een ganzenveer in de hand. Op de rand van de tafel ligt het door hem geschreven pamflet ”Johannem”, dat ook op de tentoonstelling te zien is.

De expositie vindt plaats in het kader van 400 jaar remonstrantisme en is samengesteld in samenwerking met het Rijksmuseum. Het is geen wonder dat de ‘remonstranten juist het licht laten vallen op Uytenbogaert. Hij was hun leidsman in de tijd van de remonstrantse twisten en ook erna.

Uytenbogaert (1557-1644) stelde de remonstrantie op, die zijn tegenstanders beantwoordden met de contraremonstrantie. De predikant, die bevriend was met raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt en rechtsgeleerde Hugo de Groot, was hof- en legerpredikant. Hij bevond zich „middenin het theologische en politieke krachtenveld”, zei ds. Marthe de Vries tijdens de opening.

De predikante van de remonstrantse gemeente in Utrecht prees Uytenbogaert als „de organisator van het nieuwe kerkgenootschap.” Zijn tegenstanders noemden hem de ”remonstrantse paus” of ”Arminiaanse Sant”. Onder zijn leiding werd op 30 september 1619 –nu bijna 400 jaar geleden– in Antwerpen de Remonstrantse Broederschap opgericht. Hij bleef tot op hoge leeftijd werkzaam voor zijn kerk. Zo hebben zowel Rembrandt als Backer hem geportretteerd.