In de huidige maatschappij zijn twee tegenstrijdige trends waarneembaar. Beide vinden ze hun oorsprong in dezelfde naoorlogse ontwikkeling die uitmondde in doorgeschoten individualisme en consumentisme. In deze maatschappij ben je als burger wat je koopt, zodat we allemaal ‘consumensen’ dreigen te worden.

Met de ontzuiling heeft het idee postgevat dat beroemd worden een beroep is en dat de weg ernaartoe voor iedereen openligt. Deze poldervariant van de Amerikaanse droom heeft echter een keerzijde, want wie faalt heeft dat aan zichzelf te danken. Op papier kun je alles bereiken –met in het kielzog daarvan de belofte van rijkdom en geluk–, maar in de praktijk wordt niet elk dubbeltje zomaar een kwartje.

Daar komt bij dat die belofte ten onrechte suggereert dat geluk samenhangt met materiële welvaart. In werkelijkheid lopen steeds meer mensen vast doordat ze stuurloos zijn en gebukt gaan onder geestelijke leegte en keuzestress. Of ze worden depressief omdat de werkelijkheid haaks staat op de misleidende succesverhalen en de kunstmatige vrolijkheid van sociale media.

Aan de ene kant huldigen we dus het idee dat alles maakbaar is en de mens zelf verantwoordelijk is voor zijn eigen lot en levensloop.

Tegelijk is er een tegenkracht aan het werk die de burger ontslaat van zijn persoonlijke verantwoordelijkheid en voor elk falen een externe oorzaak aanwijst.

Deze gedachtegang tref je niet alleen aan in de steeds verder uitdijende hulpverleningsindustrie, maar ook in de hoofden van mensen die het gevoel hebben buiten de boot te vallen of niet mee te kunnen komen.

Zo lees je regelmatig dat gezinnen met een laag inkomen of een budget onder de armoedegrens ongezond leven omdat ze zich geen lidmaatschap van een sportclub kunnen veroorloven. Dat suggereert ten onrechte dat je louter aan lichaamsbeweging kunt doen in verenigingsverband, terwijl je ook gratis een stuk kunt gaan wandelen of kunt zwemmen in open water. Om in vorm te blijven, heb je strikt genomen niet meer nodig dan de investering in een tweedehandsfiets of een paar goedkope sportschoenen.

Eenzelfde reflex kwam ik tegen in de publiciteit rondom een recent boek over een man die een maagverkleining had ondergaan en zo meer dan 40 kilo aan gewicht wist te verliezen. De auteur vertelde in interviews dat hij bijna als vanzelf tientallen kilo’s aankwam tussen zijn vijftigste en zestigste verjaardag, en verwees naar de veelheid aan zaken in het straatbeeld waar je vet en ongezond voedsel kunt kopen. Een ingrijpende operatie bleek voor hem de enige uitweg uit wat hij een „dikmakende omgeving” noemt.

Daarmee roert hij een interessant punt aan, want op dezelfde manier kun je ook de bank, de politiek, de babyboomers of de markt de schuld geven van je veel te hoge hypotheek.

Zelf denk ik juist dat het voorkomen van onverantwoord hoge schulden of het vermogen om af te rekenen met risicovol financieel gedrag niet alleen toe te schrijven valt aan ontwikkelingen in de samenleving. Het heeft ook alles te maken met discipline, doelgerichtheid, zelfbeheersing, wilskracht en vasthoudendheid.

De auteur is schrijver en publicist. Reageren? hormann@refdag.nl