Naarmate de leeftijd vordert, ondergaat een mens lichamelijke en mentale, zichtbare en onzichtbare veranderingen. Veroudering tast de cellen op verschillende manieren aan. Het DNA raakt door de jaren heen beschadigd door allerlei invloeden van binnen en van buiten de cel. Voorbeelden hiervan zijn uv-straling, schadelijke stoffen die vrijkomen bij lichaamsprocessen of via de voeding binnenkomen, hitte en fouten die ontstaan bij het kopiëren van het DNA.

Daar komt bij dat het DNA aan de uiteinden van elk chromosoom (telomeren) na elke celdeling korter wordt. Na een bepaald aantal celdelingen zijn de telomeren ‘op’ en zou verder delen het verlies van belangrijke informatie tot gevolg hebben. Daarom stopt dan het delingsproces, met als gevolg dat er geen jonge, goed functionerende cellen meer bijkomen.

Als de DNA-schade een bepaalde grens passeert, kan een cel twee dingen doen: stoppen met delen of ongecontroleerd delen. In beide gevallen is de weg naar zichtbare en merkbare veroudering ingeslagen.

Ouderdomsziekten

Als het delingsproces stopt, stopt ook de vernieuwing van cellen. In alle organen moeten cellen regelmatig vernieuwd worden. In sommige organen (bijvoorbeeld darmen en huid) gaat dat snel, in andere (bijvoorbeeld hersenen) gaat dat langzaam.

Wanneer deze vernieuwing stopt, verliest een orgaan langzamerhand zijn functie. De huid wordt rimpelig, doordat er geen nieuwe cellen zijn om de huid elastisch te houden. Pigmentcellen in de hoofdhuid stoppen met het maken van de kleurstof melanine, waardoor het haar grijs of wit wordt. Spiercellen maken met een lagere snelheid nieuwe spiervezels aan, waardoor de spiermassa kleiner wordt en de conditie achteruitgaat. Daar komt bij dat spiercellen die niet meer delen minder glucose (suiker) kunnen opnemen. Hierdoor is het lichaam minder goed in staat om de glucoseconcentratie in het bloed te controleren. Dit wordt diabetes type 2 genoemd. De genoemde gevolgen van DNA-schade zijn slechts het topje van de ijsberg.

Als cellen bij veel DNA-schade ongecontroleerd gaan delen, negeren ze vaak alle signalen uit de omgeving en groeien ze door andere weefsels heen. Dit staat bekend als kanker en is voornamelijk een ouderdomsziekte.

Een cel die door veroudering veel DNA-schade heeft opgelopen, gaat in het gunstigste geval dood. Dit is een natuurlijk proces, dat gecontroleerd verloopt. Het wordt apoptose genoemd. Het is echter schadelijk als zo’n cel niet doodgaat, omdat deze dan ontstekingen kan veroorzaken en omliggende cellen kan beschadigen. Oude cellen met veel DNA-schade die niet doodgaan, maar zelf schadelijk worden, heten senescente cellen. In de slagaders werken senescente cellen bijvoorbeeld aderverkalking (atherosclerose) in de hand, een belangrijke oorzaak van hart- en herseninfarcten. Ook dit zijn ouderdomsziekten.

Stamcellen

Er wordt veel onderzoek gedaan om veroudering tegen te gaan. Men focust zich vaak op stamcellen. Een stamcel is een cel die in staat is om nieuwe, jonge, functionerende cellen te laten ontstaan en zo cellen die door DNA-schade hun functie hebben verloren te vervangen.

De stamcellen die het meeste kunnen, zijn de embryonale stamcellen. Deze ontstaan na de conceptie en zijn in staat voor elk orgaan cellen te leveren. Daarom staan embryonale stamcellen aan de oorsprong van de ontwikkeling van een mens. Andere soorten stamcellen zijn specifieker en kunnen nieuwe huidcellen (epidermale stamcellen) of bloedlichaampjes (hematopoietische stamcellen) laten ontstaan.

Bij het ouder worden verdwijnen stamcellen of verliezen ze hun functie, waardoor organen verouderen. Het is niet verbazend dat onderzoekers proberen stamcellen nieuw leven in te blazen.

De resultaten hiervan zijn verrassend. Door stamcellen in het lab te herprogrammeren, gedragen ze zich weer alsof ze jong zijn. De telomeren worden weer langer, waardoor celdeling weer mogelijk wordt.

Bij muizen werden na toediening van deze verjongde stamcellen de ouderdomskenmerken van de organen teruggedrongen. Met deze herprogrammeringstechniek konden in muizen nieuwe hersencellen groeien. Bij ratten en apen met parkinson werden de symptomen minder ernstig na een behandeling met stamcellen. Een dergelijk experiment werd met succes uitgevoerd bij muizen met de ziekte van Alzheimer: het ruimtelijke geheugen werd weer beter. De veroudering werd dus teruggedraaid. Het lijkt een kwestie van tijd dat deze technieken ook bij mensen kunnen worden toegepast.

Senescente cellen

Het selectief verwijderen van senescente cellen is een ander middel om veroudering tegen te gaan. Deze cellen hebben hun functie door DNA-schade verloren, maar richten wel schade aan. Onderzoekers staan voor de uitdaging deze cellen selectief te verwijderen, zodat het verouderingsproces wordt vertraagd. Ook hierin zijn de laatste jaren forse sprongen voorwaarts gemaakt.

Verwijdering van deze cellen gaat aderverkalking en andere verouderingsprocessen tegen, zodat de vaten langer jong en gezond blijven. Een voorbeeld is het middel Proxofim. Dat is al getest op muizen, met het gevolg dat verouderende muizen weer ‘jaren jonger’ werden: ze kregen voller haar en gezondere nieren en werden actiever, zodat ze uit zichzelf langer in hun molentje bleven hollen. Ook het selectief verwijderen van senescente cellen is wellicht in de toekomst bij mensen toepasbaar.

Minder revolutionair, maar even duidelijk zijn onderzoeken die aantonen dat gezonde lichaamsbeweging de ouderdomsprocessen remt. Lichaamsbeweging stimuleert de natuurlijke herstelmechanismen van het DNA, gaat verkorting van de telomeren tegen en remt de ontwikkeling van senescente cellen. Lichaamsbeweging werkt dus op een natuurlijke manier in op dezelfde verouderingsprocessen als die onderzoekers kunstmatig proberen te beïnvloeden.

Rentmeesterschap

Deze ontwikkelingen roepen de vraag op hoe een christen hiermee hoort om te gaan. Techniek inzetten voor een langer leven klinkt wel aantrekkelijk, maar heeft ook iets bedenkelijks in zich. Proberen we hierdoor niet als God te zijn?

In de Bijbel wordt een lang leven beloofd aan wie het vijfde gebod gehoorzaamt en aan wie God vreest (Spr. 22:4). Ook hecht de Bijbel aan respect voor de ouderdom (Lev. 19:32).

Het is dus niet on-Bijbels om een lang leven te waarderen, maar hoe ver mogen we gaan in het nastreven daarvan? Het principe van rentmeesterschap is hier van toepassing, omdat ons lichaam onderdeel is van Gods schepping en we rekenschap aan Hem moeten afleggen over het beheer hiervan (Matth. 25:19). Dat houdt in dat we zorgvuldig met ons lichaam omgaan en alles wat schadelijk is, proberen te vermijden. Daarom gaat het gebruik van een middel tegen ouderdom te ver als dit gezondheidsrisico’s met zich meebrengt.

De vraag wordt anders wanneer de gezondheidsrisico’s van zulke behandelingen door de voortschrijdende wetenschap verwaarloosbaar worden. Wat is erop tegen om middelen tegen veroudering te gebruiken als ze veilig blijken te zijn? Voor wie merkbaar aftakelt, kan dit een prangende vraag worden.

Valkuilen

Essentieel is welk motief we hebben om middelen tegen veroudering te gebruiken. Willen we nog wat langer van het leven genieten of voelen we dat God nog werk voor ons heeft? Alleen dan kunnen dit soort middelen geoorloofd zijn. Om het laatste te kunnen weten, moeten we wel dicht bij God leven.

Is het soms beter om maar zo ver mogelijk bij deze nieuwe ontwikkelingen vandaan te blijven? Bij deze gedachte zie ik twee valkuilen.

De eerste is dat we opkomende mogelijkheden om veroudering tegen te gaan, ontkennen en daardoor (te) laat starten met een grondige bezinning hierop. Eerder gebeurde dat rond internet. Het is onze taak als christen om niet in onze schulp te kruipen, maar een Bijbels antwoord te zoeken op vragen die vanuit een onchristelijke omgeving op ons afkomen (1 Petr. 3:15). De ontwikkelingen in onderzoeksland erkennen en een christelijke reactie hierop vormen, zou niet alleen helderheid geven voor persoonlijke keuzes, maar ook de eensgezindheid waarmee we naar buiten treden, vergroten.

De tweede valkuil is het veronachtzamen van het lichaam, al dan niet met het argument dat het geestelijke belangrijker is dan het lichamelijke. Het principe van rentmeesterschap moet voor christenen een motief zijn om de geoorloofde middelen tegen ouderdom te gebruiken. Voldoende lichaamsbeweging is een natuurlijk middel. Het wordt steeds duidelijker hoe goed dit is voor het behoud van de lichaamsfuncties. Gezonde lichaamsbeweging vloeit voort uit het Bijbelse principe van rentmeesterschap.

De auteur doet promotieonderzoek naar diagnostische hulpmiddelen bij veroudering en is lid van SGP-jongeren, commissie zorg.