Benjamin kende de Bijbel, de klassieke oudheid en de Europese letterkundige tradities op zijn duimpje. Zijn kennis was voortdurend in ontwikkeling en vanuit deze kennis stelde hij verrassende vragen over onze manier van begrijpen van onszelf en van het ordenen van ons leven.

Aan het levenslot van Walter Benjamin is af te lezen hoe enorm het verlies aan Europa’s geestelijke rijkdom dat het nationaalsocialisme van Adolf Hitler en de zijnen veroorzaakte, is geweest. Na 1933, toen de nazi’s in Duitsland de macht overnamen, emigreerde Benjamin naar Frankrijk en verbleef hij ook enige tijd in Italië. Zijn poging om in 1940 de Frans-Spaanse grens bij Portbou over te steken mislukte, terwijl hij het visum voor de Verenigde Staten in zijn zak had. Uit wanhoop maakte Benjamin een einde aan zijn leven.

”Denkbeelden” bevat portretten van steden zoals Moskou, Parijs, Napels en Marseille naast mijmerende teksten over onder meer platoonse liefde, armoede, het verzamelen en het goede schrijverschap. Verder duiken er in deze collectie denkbeelden van tijd tot tijd dromen op. Deze dromen gaan ogenschijnlijk tegen de logische ordening van het leven in en zetten de rationaliteit op losse schroeven. Het koesteren van ongerijmdheden en onlogische samenhangen is ook zichtbaar in de tekst over de roes van de hasjiesj. Het is spijtig om te zien dat Benjamin zich aan de verdovende middelen overgaf.

Maar de roes is niet de overheersende indruk die deze bundel achterlaat. Het belangrijkste is de uitermate scherpe observatie, bijvoorbeeld wanneer het om het verzamelen van boeken gaat. Hier maakt Benjamin ons deel van ervaringen die raak zijn en van humor getuigen: „Mijn gedenkwaardigste aankopen heb ik op reis, als passant, gedaan. Bezit, have en goed behoren tot het terrein van het tactische. Verzamelaars zijn mensen met tactisch instinct; volgens hun ervaring kan, wanneer ze een vreemde stad veroveren, het kleinste antiekwinkeltje een fort, de meest afgelegen papierwinkel een sleutelpositie betekenen. Hoeveel steden hebben zich voor mij niet ontsloten tijdens de marsen waarop ik op veroveringstocht naar boeken ging.”

Ook het bieden op boeken tijdens veilingen komt aan de orde. Hier doet Benjamin uitspraken over de psychische kanten van het bieden die nog altijd geldig zijn. Prachtig is verder zijn typering van de gezellige, overvolle burgerlijke huiskamer van de negentiende eeuw tegenover de in zijn tijd moderne glascultuur. In de moderne cultuur van staal en glas, aldus Benjamin, is het niet gemakkelijk om sporen achter te laten, terwijl de burgerlijke huiskamer boordevol sporen in de vorm van meubels, snuisterijen en decoraties van de bewoner was.

Het hoofdstuk over Moskou biedt een bonte hoeveelheid bijzonderheden over het dagelijkse leven van de mensen in deze stad. Benjamin is een overtuigd marxist, maar hij is eerlijk genoeg om zijn verwarring over wat hij waarneemt uit te spreken. Is de Sovjet-Unie op weg naar de heilsstaat of is het een slechte imitatie van het westerse leven? Benjamin wil het eerste, maar moet ook de negatieve kanten onder ogen zien. Spijtig is dat dit stuk niet gedateerd is. Benjamin was van december 1926 tot februari 1927 en ook in 1930 in de Sovjet-Unie. Wanneer schreef hij dit essay over Moskou?

”Denkbeelden” is een waardevol boek. Wel is het erg jammer dat de teksten niet in hun historische context zijn ingebed. Vrijwel niemand in Nederland kent de schrijver Karl Wolfskehl of de kring rond de dichter Stefan George, laat staan de toneelschrijver Carl Sternheim. Dit is maar een kleine greep uit de namen die voor de Nederlandse lezer duidelijkheid behoeven. Een tweede druk van deze bundel zal dit verzuim moeten inhalen en een gedegen commentaar met verklarende voetnoten aan de teksten moeten toevoegen.

Boekgegevens

Denkbeelden, Walter Benjamin (vert. Michel van Nieuwstadt); uitg. Vantilt, Nijmegen, 2017; ISBN 978 94 600 4320 8; 163 blz.; € 19,95.