De betekenis van het gezegde is voor de meeste mensen nog wel helder. Als iemand figuurlijk de plaat poetst dan gaat hij er stiekem vandoor, dan maakt hij zich uit de voeten. Hij drukt zijn snor, zou je kunnen zeggen als het om huishoudelijke klusjes gaat.

Voor de oorspronkelijke betekenis moeten we naar het domein dat bij uitstek aan de man toebehoorde: het leger in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog. De plaat poetsen hield in dat soldaten er halsoverkop vandoor gingen als de overmacht van de vijand te groot was geworden.

Maar wat voor plaat werd er dan gepoetst? Musketten hadden in het verleden een metalen plaat achter op de kolf. Het wapen was tamelijk zwaar, het woog gauw een kilo of negen. Als de nood aan de man kwam en de aftocht moest worden geblazen, kon het wapen over de grond worden meegesleept. De metalen plaat, die de kolf moest beschermen, werd dan door het gras of zand als het ware keurig netjes schoongepoetst.

Een iets andere verklaring verbindt de uitdrukking met deserteren. Wie het te heet werd onder de voeten en al te vreesachtig was, verzon een smoes. Hij trok zich terug om zogenaamd de kolfplaat van zijn musket te poetsen – om daarna het hazenpad te kiezen.

De eerste verklaring is toch wel het aantrekkelijkst. Trouwens, hoe aannemelijk is het dat soldaten in de Tachtigjarige Oorlog zich onledig hielden met het oppoetsen van een metalen plaat op de kolf van hun musket?

Overigens is er nog een derde uitleg mogelijk, die herinnert aan het huiselijke tafereel uit het begin van deze column. In welgestelde huizen had men vroeger tegen de achterwand van de haard een metalen plaat, van koper of zelfs van zilver, vaak mooi bewerkt om indruk op gasten te maken. Die plaat diende om te voorkomen dat het roet de haard vanbinnen lelijk zwart zou maken.

Het was de taak van het dienstmeisje om de plaat aan het einde van haar werkdag weer glimmend schoon te krijgen. Had de vrouw des huizes ’s avonds het meisje nog nodig, dan kon ze aan de open haard zien of zij de plaat al had gepoetst – en dus naar bed was.

Tweewekelijkse rubriek waarin de achtergrond van bekende en minder bekende uitdrukkingen wordt onderzocht.