Eerste computer bestaat 75 jaar

Een eigenaardig apparaat in het Deutsches Museum te München trekt de aandacht. Het maakt het geluid van een stationair draaiende diesel. Zou het de motor zijn die Rudolf Diesel in 1892 construeerde? Het blijkt om totaal iets anders te gaan: een replica van de Z3-oercomputer, die in 1943 tijdens een bombardement van Berlijn is vernietigd.

De jonge Konrad Zuse (1910-1995) kreeg na zijn studie aan de technische universiteit in 1935 een baan als bouwconstructeur. Zijn werk bestond vooral uit het uitvoeren van telkens terugkerende saaie berekeningen. Hij ging piekeren hoe hij die kon automatiseren.

In 1938 kreeg hij een zelfgebouwde rekenautomaat aan de praat, die hij Z1 noemde. Het apparaat werkte met binaire getallen, dus met nullen en enen, had een eigen geheugentje, gemaakt van schuifjes die twee standen konden aannemen: open of dicht, een ”0” of een ”1” voorstellend. Via filmstrookjes waarin gaatjespatronen waren geponst, konden zijn geprogrammeerde bouwberekeningen worden ingelezen. Maar een succes was het nog niet, het volledig mechanische apparaat liep om de paar minuten vast.

Eerder dan de geallieerden

Die geheugenschuifjes waren het zwakke punt. Met elektromechanische relais zou het wel moeten lukken, dacht Zuse. In 1941 rondde hij de bouw van de Z3 af. Zuse was als eerste in de geschiedenis in staat een goed werkende computer te demonstreren. Drie jaar eerder dan de geallieerden, die pas in 1944 de Mark I van IBM, ook een relaiscomputer, werkend kregen.

De Z3 stond 75 jaar geleden aan het begin van het huidige computertijdperk. Na een bombardement van Berlijn in 1943 waarbij zowel de Z1 als de Z3 werd verpletterd, ging Zuse in een veiliger kelder door met de bouw van de grotere Z4.

Wapen van nazi’s

Een van Zuses medewerkers kwam op het illustere idee om de nieuwe computer niet Z4 maar V4 te noemen, waarbij de V zou suggereren dat het om een ”Vergeltungswaffe”, een nieuw vergeldingswapen van de nazi’s, zou gaan. Dat was erg slim, want toen ze tegen het eind van de oorlog halsoverkop Berlijn uit moesten vluchten, mochten kun kratten vol onderdelen voor de V4 mee met de laatste militaire goederentrein die Berlijn nog kon verlaten.

Zuse vestigde zich in het relatief veilige bergstadje Hinterstein, dicht bij de grens met Oostenrijk. Om niet door de geallieerden te worden ontdekt, verstopte hij zijn computeronderdelen daar achter de meelopslag van een bakkerij in Hopferau.

Toen de Engelsen hier lucht van kregen, stonden er al snel twee officieren op de stoep. „Groot was hun teleurstelling toen ik hun de houten kisten met honderden relais liet zien. Van enige bedreiging bleek toen geen sprake meer“, schrijft Zuse in zijn boek ”The Computer. My Life”.

In 1948 kwam de Z4 eindelijk gereed. Prof. Stiefel van de ETH, de vermaarde technische hogeschool in het Zwitserse Zürich, kwam dit ter ore. Hij ging naar Zuse toe en vroeg hem om de Z4 een complex wiskundig probleem op te laten lossen. Zuse schreef daarvoor een programma in Plankalkül, de computertaal die hij zelf had ontworpen.

Toen het programma eenmaal via ponsband was ingelezen, begon de Z4 zachtjes te ratelen. Met een snelheid van drie instructies per seconde kwam uiteindelijk het resultaat tevoorschijn. En dat was correct! Daarop besloot de wiskundehoogleraar de Z4 te gaan gebruiken op de ETH, die daarmee de eerste hogeschool in Europa was met een eigen programmeerbare rekenmachine.

Stroomversnelling

Na de aflevering van de Z4 aan de EHT in 1950 liep de Z5 van stapel, die de firma Leitz gebruikte voor de berekening van lenzen. In 1955 schakelde Zuse over op elektronenbuizen en kwam zo tot de veel snellere Z22 (klokfrequentie 3000 Hz), die bovendien de data opsloeg op een magnetische trommel, de voorloper van de harddisk. De volgende stap was de energieslurpende radiobuizen te vervangen door transistoren. Daarmee bouwde Zuse in 1963 de Z25, weer zestig keer sneller dan de Z22.

Konrad Zuse bleef rusteloos doorgaan om zijn levenswerk te verbeteren. Hij gaf later toe daarbij niet zakelijk genoeg te zijn geweest. Daardoor ging zijn computerbedrijf uiteindelijk failliet en kwam het in handen van Siemens AG.

De computerpionier, die voor zijn verdiensten werd overladen met talrijke ereprofessoraten en -doctoraten, overleed in 1995 op 85-jarige leeftijd. Kort daarvoor verklaarde hij nooit met een pc te hebben gewerkt.

Eerste computer bestaat 75 jaar

Consument

RD.nl in uw mailbox?