We hebben deze week onze doden herdacht en onze Bevrijding gevierd. Voor de komende week staat een volgend feestje op het programma: in Kampen presenteert Henk Tijssen twee boeken over twee hervormde predikanten. Ik spreek van een feestje, omdat een boekpresentatie dat altijd weer is. Maar van de inhoud van deze boeken wordt een mens niet vrolijk.

Het gaat hier namelijk om predi­kanten die in de jaren dertig en in de oorlog fout zaten en sympathiseerden met de ideologie van het nationaalsocialisme. Het ene boek gaat over NSB-dominee L. C. W. Ekering, het tweede gaat over ds. C. A. Lingbeek, de leider van de Hervormde (Gereformeerde) Staatspartij, waarvan veel leden ook bij de NSB uitkwamen. Eerder al schreef Tijssen een boek over ds. W. Th. Boissevain, de NSB-dominee bij uitstek. Tijssen is deze week al in het RD (4 mei) aan het woord gekomen over zijn boeken en promotieplannen.

Meegaandheid

Als je deze boeken leest, ben je geneigd jezelf de vraag te stellen: hoe was het toch mogelijk dat predikanten uit de gereformeerde gezindte (want het waren er natuurlijk veel meer dan het door Tijssen beschreven drietal) zo verschrikkelijk fout zaten? Zij leefden vanuit de Bijbel, schonken in hun prediking veel aandacht aan de zonde en verlorenheid van deze wereld. Maar toen zich in een naburig land een macht verhief die uitgesproken antichristelijk was, waren zij verblind en gooiden zij het met deze omwenteling op een akkoordje: ze accepteerden de nieuwe orde of collaboreerden daar zelfs mee.

Sommigen gingen zich zelfs aan onverholen antisemitisme te buiten, zoals de hervormde ds. Van Houten, die met zijn catechisanten het schotschrift van Maarten Luther ”Tegen de Joden en hun leugens” wilde lezen. Dit verleden ligt als een schandvlek op onze gezindte, en stemt diepdroevig en melancholiek.

Dan dient zich natuurlijk de vraag aan welke factoren dit falen kunnen verklaren. De levensloop van al deze predikanten loopt te zeer uiteen om één determinerende factor aan te wijzen. Maar één aspect lijkt mij van groot belang: het geloof in een drievoudig snoer God-Nederland-Oranje. Er zijn er die in deze trits geloofden en goed waren (ik denk aan ds. R. Kok), maar het is tegelijk een verhaal dat velen tot een houding van onder­worpenheid en meegaandheid heeft verleid.

Verbondswraak

De gedachte zelf –de vergelijking tussen de geschiedenis van Nederland en Israël– zie je al in de zestiende eeuw, bijvoorbeeld in een prachtig geschrift van Marnix van St.-Aldegonde (zijn ”Trouwe vermaning” uit 1585). Daarin gaat het over de parallel tussen de lotgevallen van het Joodse volk en de (nota bene) verstrooide gemeenten onder de vervolgingen. Later wordt de parallel niet getrokken tussen Israël en de kerk, maar tussen Israël en de Hollandse natie, en wordt de parallel steeds gedetailleerder ingekleurd. Aan het ontstaan van de Nederlanden als onafhankelijke Republiek ligt een verbond ten grondslag. Ons land is meer dan andere landen bevoorrecht. Dan dienen wij ook getrouw te zijn, anders zal Gods verbondswraak ons treffen.

Die verbondswraak zagen velen over Nederland heen komen bij de verovering en bezetting van ons land in mei 1940. Dan paste, dachten velen, onderworpenheid en geen verzet. En sommigen zetten nog een volgende stap, definitief of tijdelijk, en waren bereid met de nieuwe regering (waaraan je toch ook gehoorzaamheid verschuldigd was) mee te werken. Ds. Kersten zag er geen been in om VGS-scholen te adviseren gehoor te geven aan de oproep van de bezetter om het aantal Joodse kinderen op te geven. Ds. Van de Woestijne vermaande de jonge mannen in zijn kerk om in Duitsland te gaan werken.

We moeten dit met pijn vast­stellen en er ons ook over ver­wonderen dat predikanten die volgens velen niet zo zuiver in de gereformeerde leer waren (Bonhoeffer!) de nazi-ideologie wel juist taxeerden en bestreden, tot het schavot aan toe. Voor enige vorm van triomfantelijkheid is er geen enkele reden.

Ons nageslacht

We zien hier hoe ons voorgeslacht op zoek is geweest naar de juiste houding in een scherp conflict, en dat velen daarin hebben mis­getast. Die constatering schrijnt als een diepe wond. Maar wij beleven nu weer andere conflicten, en ook wij zoeken naar de plaats waar de eigenlijke fronten liggen. Ons nageslacht zal ons misschien ook verwijten dat we bepaalde ontwikkelingen over het hoofd hebben gezien of daar te licht­vaardig over hebben nagedacht.

Zullen ze ons verwijten dat we te coulant zijn geweest ten opzichte van de islam en de vluchtelingen­stromen, of zullen ze het ons kwalijk nemen dat we een klimaat hebben laten ontstaan waarin moslims zijn gedemoniseerd met conflicten en geweld als gevolg? Zullen ze het ons aanwrijven dat we de bedreigingen van onze vrijheden door een dominante libe­rale stroming niet scherp gepareerd hebben, of zullen ze het ons euvel duiden dat we zo lang voor onze comfortabele situatie hebben gestreden dat we heel andere, veel belangrijker zaken over het hoofd hebben gezien?

Zo schuifelen we door de tijd, en citeren Nijhoff: „Het leven is een vreemde reis, ons hart een donker ding.”