De geboorte van het christendom staat de komende maanden centraal in de tentoonstelling ”Rome. De droom van keizer Constantijn” in de Nieuwe Kerk op de Dam in Amsterdam. Ruim tachtig sculpturen, schilderijen, geschriften, sarcofagen (stenen doodskisten) en andere eeuwenoude voorwerpen vertellen het wonderlijke verhaal over Rome dat in de vierde eeuw van een multireligieuze hoofdstad vol tempels veranderde in een stad van kerken met kruisen.

Zonder Constantijn de Grote (circa 280-337) zouden de wereld en het christendom er waarschijnlijk heel anders hebben uitgezien. „Het christendom werd voor het eerst omarmd door een Romeinse keizer”, weet hoofd tentoonstellingen Marlies Kleiterp. „Tot die tijd kende het christendom vele ups-and-downs en werd het onder de Romeinen niet overal geaccepteerd.”

Droom

Het begon allemaal met een droom. Constantijn droomde in het jaar 312 dat hij zijn rivaal Maxentius zou verslaan als hij openlijk steun betuigde aan de christelijke God. En dat gebeurde: op het keizerlijke vaandel verscheen het christogram, een afkorting van het Griekse woord ”Christos”. Constantijn versloeg Maxentius bij de Milvische brug, even buiten Rome, en voortaan was hij christen. Binnen enkele jaren werden er overal monumentale kerken gebouwd. Een triomfboog, naast het Colosseum, herinnert aan de overwinning van Constantijn.

Of de keizer echt een droom heeft gehad? Daarover verschillen de historici van mening. „Laten we aannemen dat het waar is”, zegt prof. dr. Eric Moormann, hoogleraar klassieke archeologie in Nijmegen. „Het kruis stond voor de Romeinen symbool voor de gruwelijkste doodstraf die je maar kon bedenken. Wie zou een Persoon willen vereren Die zó gestorven is? Toch is dat gebeurd.”

Moormann noemt de droom van Constantijn een kantelpunt in de geschiedenis. Niet veel later mogen christenen openlijk hun godsdienst beoefenen. De Nijmeegse hoogleraar wijst naar een enorme vierde-eeuwse camee, ooit in het bezit van de Antwerpse schilder Peter Paul Rubens, waarop de triomf van Constantijn is afgebeeld. De bewerkte wit-blauwe sardonyx –uit de collectie van het Utrechtse Geldmuseum– tonen de keizer en zijn vrouw Fausta in een triomfwagen. Achter Constantijn staat zijn moeder Helena. Beide vrouwen wijzen naar Constantijns zoontje Crispus, de beoogde troonopvolger. Twee centauren trekken de wagen en vertrappen vijanden. Om de triomf compleet te maken, vliegt Victoria met een zegekrans naar de keizer toe.

Seculier land

Constantijn was niet alleen christen, hij was ook heerser. Van Constantijn zelf verrezen kolossale keizerbeelden. Zo is een reusachtige marmeren hand, die ooit deel uitmaakte van zo’n beeld, in de Nieuwe Kerk te zien. De 161 centimeter hoge hand uit het jaar 315 is een van de kunstschatten die zijn uitgeleend door toonaangevende musea in Italië, waaronder de Vaticaanse Musea, de Capitolijnse Musea en het Nationaal Romeins Museum.

Deze musea wilden maar al te graag stukken uitlenen, zegt directeur Cathelijne Broers van de Nieuwe Kerk. „De Romeinse collega’s vonden het enerverend dat juist onze kerk, de nationale kerk van zo’n seculier land, met een tentoonstelling wilde terugblikken op de beslissende jaren van het christendom.” De laatste expositie in Nederland over het vroege christendom vond plaats in 1962.

Goede Herder

Bezoekers komen de tentoonstelling binnen door onder een houten kopie van de boog van Constantijn te lopen. Net als in een triomftocht. Wat dan meteen opvalt, is dat Rome aan het begin van de vierde eeuw nog lang niet christelijk is. Romeinse mozaïeken, fresco’s en sarcofagen staan vol afbeeldingen van goden als Isis, Dionysus, Mithras en Jupiter.

Maar het christendom is in opkomst. Een van de topstukken is een vierde-eeuws marmeren beeld van de Goede Herder. „De schaapdrager was een bekend motief in de Romeinse cultuur”, vertelt prof. dr. Sible de Blaauw. „Maar nu werd dit symbool op Christus betrokken: Hij is de goede Herder.”

Het beeld van de goede Herder staat naast dat van Christus de leraar. Zittend geeft Hij onderwijs, met een boekrol in de hand, de mond licht geopend. Een unieke combinatie, vindt de hoogleraar vroegchristelijke kunst en architectuur uit Nijmegen. „Je kunt beide sculpturen in alle kunsthistorische handboeken terugvinden. Bij mijn weten is het nooit eerder gebeurd dat deze iconische beelden samen worden tentoongesteld.”

Jona

Een van de oudste christelijke voorwerpen is een grafplaat van Lininia Amias, uit het einde van de tweede eeuw. Ze lag dicht bij het graf van Petrus, en op haar steen staan twee bekende christelijke symbolen: een vis en een anker, tekens van hoop en redding door Jezus Christus. De vaste formule op Romeinse grafmonumenten is er echter ook op te lezen: ”Voor de goden van de onderwereld”.

De kleine Prectecus leefde maar „negen jaar, negen maanden en drie dagen”, zo staat er op zijn grafsteen. Toch was hij „gevoed door Christus de God en de martelaren.”

Een van de vele sarcofagen toont de profeet Jona, die door de zeelieden overboord wordt gegooid en verzwolgen door een zeemonster. De geschiedenis komt vaak voor op christelijke grafkisten: een verwijzing naar Christus’ dood en opstanding. Want alleen die geven hoop.

Hand

Na Constantijn nam het christendom een enorme vlucht. Zijn invloed is nog steeds zichtbaar, bijvoorbeeld in de kerkbouw. De vorm van de gotische Nieuwe Kerk in Amsterdam gaat terug op de basilieken die Constantijn in Rome liet bouwen. Aan het einde van de tentoonstelling staat niet voor niets de reusachtige marmeren hand van Constantijn. Het was de hand die Europa veranderde.

De tentoonstelling ”Rome. De droom van keizer Constantijn” is tot 7 februari dagelijks (van 11.00 tot 17.00 uur) te zien in de Nieuwe Kerk, Dam 10 in Amsterdam. Meer informatie: nieuwekerk.nl.