In een vallei in de Appalachen in het westen van de staat North Carolina ligt Montreat. Het bergdorp is een conferentieoord van de Presbyterian Church (USA), het grootste presbyteriaanse kerkverband in de Verenigde Staten. In Montreat is ook het Presbyterian Heritage Center gevestigd, dat de geschiedenis van het Amerikaanse presbyterianisme voor het voetlicht wil brengen. Dat presbyterianisme heeft zijn oorsprong niet in de VS, maar in Schotland. Voor het Heritage Center reden om afgelopen vrijdag en zaterdag een conferentie te beleggen over de Schotse hervormer John Knox.

Een keur aan sprekers is uitgenodigd om Knox’ betekenis en erfenis onder de aandacht te brengen. De openingslezing wordt gehouden door prof. Jane Dawson, hoogleraar reformatiegeschiedenis aan de universiteit van Edinburgh. De Schotse historica voltooide onlangs een nieuwe biografie over John Knox, die begin volgend jaar verschijnt bij Yale University Press.

Profeet

Een beeld waarmee Knox zichzelf wel aanduidde, is dat van een soldaat van Christus. Gedurende heel zijn leven gebruikte hij vaak militaire beeldspraak.

Een andere, „fascinerende rol” die Knox aannam, zegt Dawson, is die van profeet. „Hij identificeerde zich regelmatig met Jeremia. Of met Ezechiël, als een wachter. Soms ook met Elia, als hij zich alleen voelde.”

Maar boven alles was John Knox een charismatisch prediker, die met „vakkundig opgezette preken” zijn hoorders kon boeien en aansporen. „Als Knox voor soldaten preekte, telde dat meer dan vijfhonderd trompetten”, citeert Dawson een tijdgenoot van de hervormer.

De biografe vond een aanzienlijk aantal tot nu toe onbekende brieven van en rond John Knox. Die nuanceren op sommige punten het gangbare beeld van de Schotse reformator, stelt ze. Zo was hij soms erg besluiteloos over welke roeping hij precies moest volgen. Regelmatig vroeg hij daarbij advies aan Calvijn, die hij persoonlijk kende omdat hij twee jaar predikant was van de Engelse vluchtelingengemeente in Genève.

Knox was een leidende figuur in de reformatie van de Schotse kerk, maar ook onderdeel van een team, benadrukt Dawson. Het beeld dat hij in zijn eentje de grote hervormer van Schotland was, behoeft ook nuancering, vindt ze.

Maar toch was Knox te veel profeet om goed te passen in een team in een brede nationale kerk. „Het wekt geen verbazing dat Knox nooit is gekozen als voorzitter van de synode van de Schotse kerk.”

Prof. Iain Torrance, een vooraanstaand Schots theoloog, licht in een andere hoofdlezing één aspect van Knox’ denken eruit, namelijk diens visie op de manier waarop het heilig avondmaal gevierd moet worden. De hervormer verzette zich hevig tegen de gewoonte om het brood en de wijn knielend in ontvangst te nemen. Dat gebruik was volgens Knox niet geboden door Christus en deed denken aan de roomse aanbidding van de hostie.

Prof. Torrance kan met Knox’ strikte visie moeilijk uit de voeten. Met diens benadering verdwijnt wat Calvijn aanduidde als de adiafora, de middelmatige zaken, stelt hij. „Zo’n beperking leidt af van waar het bij de sacramenten echt om gaat. De sacramenten zijn van Christus, niet van ons.”

Wat Torrance wel kan waarderen in de visie van Knox, is het vieren van het avondmaal aan een tafel in plaats van rond een altaar. Op die manier het avondmaal vieren is een „krachtig middel voor kerkelijke eenheid” gebleken. „Je vijanden en critici vergaderen rond de tafel is kenmerkend geworden voor de Schotse gastvrijheid op haar best.”

Amerika

Hoeveel invloed heeft John Knox in Amerika precies gehad? In directe zin heel weinig, legt prof. Erskine Clark in de derde hoofdlezing uit. Maar in indirecte zin heeft hij vergaande invloed uitgeoefend op de kerk in de Verenigde Staten, aldus de religiehistoricus, die met zijn boeken over de religieuze geschiedenis van Amerika diverse prijzen won. Knox legde namelijk mede de basis voor het presbyteriaanse kerkmodel, dat een diepgaande invloed heeft gehad op de gang van zaken in Amerikaanse kerken.

In de visie van Clark bevat het presbyteriaanse kerkmodel een spanning tussen twee tegenstrijdige „impulsen”: de behoefte aan orde en de behoefte aan vrijheid. Hij voert deze spanning terug op het denken van Calvijn. De Geneefse reformator opereerde in een tijd van veranderingen en onzekerheid, wat zijn denken gestempeld heeft, zo zet hij zijn theorie uiteen.

Aan de ene kant was er de „scholastieke en conservatieve Calvijn.” Calvijn zocht orde en evenwicht te midden van de verwarring door alle veranderingen. Aan de andere kant was er „Calvijn de evangelist”, die vrijheid zocht en een belangrijke rol toekende aan het hart en menselijke gevoelens. „Dat is de evangelische kant van het presbyterianisme. Het hart is net zo belangrijk als het gebod.”

Clark noemt diverse voorbeelden uit de geschiedenis van het Amerikaanse presbyterianisme waarin deze spanning naar voren komt. Zijn laatste voorbeeld is heel actueel: het debat over homoseksualiteit dat al jaren woedt in de Presbyterian Church (USA). Behoudende stemmen zeggen dat homoseksualiteit zonde is en dat er grenzen moeten zijn om de heiligheid van het huwelijk te bewaren. Anderen benadrukken vrijheid en stellen dat de Geest nieuwe wegen wijst en nieuw licht geeft.

Na de drie lezingen is er een forum met de drie sprekers. Wat spreekt hen het meest aan in John Knox en wat het minst, wil een vraagsteller weten. Torrance wijst onder andere op een „warm en niet-polemisch” boekje van Knox over het gebed. „Dat geeft een bijzonder mooie weergave van zijn opvatting over het Middelaarschap van Christus. Knox heeft natuurlijk ook verschillende dingen gezegd die moeilijk voor mij zijn, maar ik kijk naar hem als een van de grootste individuen in de geschiedenis van de Schotse kerk.”

Voor zijn goede vrienden en zeker ook zijn twee achtereenvolgende echtgenotes was Knox een innemende man, zegt Dawson. Een „erg onplezierige” kant van de hervormer vindt ze wat Knox zelf zijn „heilige afschuw” tegen zijn vijanden noemde. „Voor moderne begrippen is dat weerzinwekkend. Bij tijden kon hij behoorlijk onaangenaam zijn.”

Michael Morgan, musicus aan het presbyteriaanse Columbia Theological Seminary, legt zijn gemengde gevoelens over Knox ook op tafel tijdens een workshop op de tweede conferentiedag. „De verschillen tussen protestanten en rooms-katholieken verbleken als we kijken naar wat we gemeenschappelijk hebben.”

Wat hij wel kan waarderen, is het zingen van psalmen in de eredienst zoals Knox dat voorstond. „Als trots geen zonde is, zou John Knox dan niet trots zijn over de invloed van Schotland op de westerse samenleving?”

Kundige arts

En dan is er nog ”de andere John Knox”. Onder die titel houdt prof. Richard Kyle, auteur van diverse boeken over Knox, een workshop over Knox als pastor. „Dat Knox soms een bijzonder onprettige oude man was, valt niet te ontkennen. Maar hij heeft een andere kant.”

Als predikant was Knox behalve leraar ook herder, stelt Kyle. Het succes van zijn prediking creëerde een behoefte aan pastoraat. De bekeerlingen tot het nieuwe protestantse geloof hadden veel vragen. Waren ze echt alleen door het geloof rechtvaardig voor God, zonder werken? En als ze uitverkoren waren, waarom zondigden ze dan nog? Mocht je bij vervolgingen deelnemen aan de mis?

Bij het beantwoorden van dergelijke vragen legde Knox „als een kundige arts” veel geestelijke fijngevoeligheid aan de dag, aldus Kyle. „Hij presenteerde zich niet als superieur en nam vragen serieus. Hij erkende ook zijn eigen zondigheid, twijfels en geestelijke trots.”

Een belangrijke bron voor de bestudering van Knox’ pastorale houding zijn de brieven die hij schreef, met name aan vrouwen. Het stereotiepe beeld van Knox als vrouwenhater klopt niet, stelt Kyle. „Hij had juist een natuurlijke vriendelijkheid jegens vrouwen. Wel had hij een intense afkeer van koningin Mary Tudor, ”Bloody Mary”. Maar dat was niet vanwege haar vrouw-zijn, maar vanwege haar vermeende afgoderij.”

Een van de vrouwen met wie Knox uitvoerig correspondeerde, was zijn latere schoonmoeder Elisabeth Bowes. Deze adellijke vrouw worstelde met vragen over heilszekerheid en haar blijvende zondigheid. Knox wees haar telkens op het volbrachte werk van Christus. Hier is Knox de pastor „die niet als een Hebreeuwse profeet Gods oordeel aankondigt, maar bewogenheid, zorg en empathie aan de dag legt.”

John Knox

John Knox werd (waarschijnlijk) in 1514 geboren in het Schotse Haddington. In 1536 werd hij als priester gewijd, maar in 1542 ging hij over naar de Reformatie. Een groot deel van de jaren daarna bracht hij in ballingschap door in Engeland en op het Europese vasteland. Gedurende twee jaar was Knox predikant van de Engelse vluchtelingengemeente in Genève. Daar werkte hij mee aan een nieuwe Bijbelvertaling (de Geneva Bible), een nieuwe Engelse reformatorische liturgie en een nieuwe Engelse psalmberijming. Na zijn terugkeer naar Schotland in 1559 was Knox betrokken bij het opstellen van een gereformeerde kerkorde (”The First Book of Discipline”) en de Schotse Geloofsbelijdenis. Daarmee was de basis gelegd voor het presbyterianisme –het gereformeerde model van kerkregering, vernoemd naar de ouderling (”presbyter”)– in de Engelstalige wereld. Knox werd na zijn terugkeer predikant van St. Giles Church in de Schotse stad Edinburgh. Hij overleed in 1572.

Lees ook:

John Knox ‘vermoeid van de wereld’ door L.J. van Valen (Protestants Nederland, 01-12-2012)

Alleen een gele vlek herinnert aan Knox’ laatste rustplaats door prof. dr. W. van ‘t Spijker (Reformatorisch Dagblad, 07-07-1995)

John Knox : De hervormer van Schotland door ds. P. den Butter (Terdege, 12-01-1994)

Werk Schotse hervormer vol pastorale warmte en profetische gestrengheid (Reformatorisch Dagblad, 17-08-1990)

John Knox door P. Kuijt (De Saambinder, 31-07-1986)

John Knox, de hervormer van Schotland (Gereformeerd Weekblad, 07-10-1982)

John Knox vierhonderd jaar geleden gestorven door C. A. Tukker (Protestants Nederland, 01-12-1972)

John Knox de Hervormer van Schotland – brochure Willem de Zwijgerstichting (Willem de Zwijgerstichting, 01-01-1964)