Aan de vooravond van de grote Krimoorlog (1854-1856) vond in de Nederlandse Tweede Kamer een fel debat plaats over de defensiebegroting. De belangrijkste tegenspelers van elkaar waren de liberale voorman Johan Rudolf Thorbecke en de antirevolutionaire voorman Guillaume Groen van Prinsterer.

Het debat tussen de politieke grootmeesters van die tijd mondde uit in een ideologische controverse die als een botsing der geesten kan worden beschouwd. Met het oog op de actualiteit in Oekraïne en op de Krim en de wereldwijde spanningen die hiervan het gevolg zijn, is de ideologische ontknoping van dit debat interessant.

De directe aanleiding tot dit conflict was de twist tussen Frankrijk en Rusland over het beschermheerschap van de heilige christelijke plaatsen in het Turkse Rijk. Deze twist resulteerde in 1853 in een regelrechte oorlog tussen Rusland en Turkije. In maart 1854 dreigde het conflict te escaleren doordat Frankrijk en Engeland zich aan de zijde van Turkije schaarden.

Volgens Groen had de escalatie van het conflict alles te maken met imperialistische drijfveren. Met als inzet de nalatenschap van de zieke man, zoals Turkije toen werd genoemd. Hoewel Groen zowel binnen als buiten de Kamer van Russische sympathieën werd beticht, stelde hij niettemin alle betrokken mogendheden aansprakelijk.

Voor Thorbecke was deze voorstelling van zaken te algemeen. De kern van het conflict lag naar zijn inzicht dieper. Achter de verwikkelingen in het Nabije Oosten nam hij een langdurig vertraagde botsing der beschavingen waar. Met aan de ene kant het vrijheidsideaal van de christelijk-westerse beschaving en aan de andere kant het despotische barbaarse oosten. In dat licht bezien, zo betoogde de liberale voorman, was het autocratische Rusland een spaak in het vooruitgangswiel van de geschiedenis.

Machtsevenwicht

Uit Groens commentaren in de krant De Nederlander wordt duidelijk dat zijn zorg over een grote oosterse oorlog alles te maken had met zijn zorg over Europa. Werd Rusland naar Azië teruggedreven, dan betekende dit volgens hem een ernstige verstoring van het Europese machtsevenwicht.

Om een Frans overwicht in het westen te voorkomen was in zijn ogen een Russisch tegenwicht noodzakelijk, terwijl van de weeromstuit een Russisch overwicht werd bevorderd door een zwak westers tegenwicht. Wilde men de Europese ‘eensgezindheid’ bewaren, dan dienden alle betrokken partijen zo snel mogelijk om de tafel te gaan zitten.

Daarnaast moest volgens Groen nog een ander aspect worden meegewogen. Hiervoor verwees hij naar een rede over de oosterse kwestie van de Pruisische conservatieve denker en politicus Friedrich Julius Stahl.

In de Russische natie strijden twee tegenstrijdige elementen om de voorrang, zo betoogde Groen. Naast een Europees bestanddeel wordt er in de Russische natie ook een Aziatisch bestanddeel aangetroffen. Bij een volledige breuk tussen Rusland en Europa lag in het westen een verdubbeling van de revolutie in het verschiet en in het oosten een verdubbeling van het barbarisme, aldus Groen.

Actueel

Groens onderscheid van de Russische natie is niet alleen wat de geschiedenis, maar ook wat de actualiteit betreft interessant. Terwijl de westerse wereld de laatste jaren een onverdeelde sympathie aan de dag legt voor de Oekraïense vrijheidsverlangens, blijft met het oog op de genoemde innerlijke tweedeling voorzichtigheid geboden. Zeker nu het conflict uit de hand dreigt te lopen.

Wie de geschiedenis van Rusland kent, kan niet verbaasd zijn over de recente ontwikkelingen. Alle grootse idealen in de westerse wereld ten spijt, gebiedt de realiteit te zeggen dat niemand baat heeft bij het oplaaien van antiwesterse sentimenten in Rusland en op de Krim. Rusland niet, Oekraïne niet, Europa niet en de VS niet. Hoe sterk deze gevoelens in Rusland leven, werd mij duidelijk toen ik in 2002 een Moskouse diplomatenschool bezocht.

Tegen die achtergrond is het de vraag of het op de spits drijven van de tegenstellingen in Oekraïne wel zo verstandig is geweest. Groens kijk op het conflict was het overwegen vooraf meer dan waard. Met als leidende vraag of een europeanisering van Oekraïne tegen elke prijs moet worden nagestreefd. Een oplossing van het conflict lijkt nu verder weg dan ooit.

De auteur is historicus en filosoof.