Drie jaar geleden reageerden de overheden in de industrielanden op de kredietcrisis met een expansief begrotingsbeleid. Ondanks afnemende belastinginkomsten werden de uitgaven opgevoerd. Ook was er veel overheidsgeld gemoeid met de redding van het bancaire stelsel. Dit was verstandig beleid, aangezien de wereldeconomie anders in een langdurige depressie terecht was gekomen.

De erfenis waarmee de overheden hierdoor zijn opgezadeld, is bekend. De forse begrotingstekorten hebben de overheidsschulden sterk opgedreven. De rentelasten maken in meerdere landen zo’n groot deel uit van de overheidsuitgaven dat deze onhoudbaar zijn. Wereldwijd is het beleid daarom omgebogen naar forse bezuinigingen en verhoging van de belastingen. Politici wijzen daarbij terecht ook op de toenemende kosten van de vergrijzing.

Een obstakel voor het terugdringen van de schulden is ook de kwakkelende economie. De belastinginkomsten vallen terug, terwijl de uitgaven voor sociale voorzieningen oplopen.

Omdat de overheden niet voldoende middelen meer hebben, proberen de centrale banken de groei nu aan te zwengelen. Tijdens de kredietcrisis werd de rente al verlaagd tot bodemniveaus en toen de overheden hun stimulansen terugdraaiden, gingen veel centrale banken over tot ook kwantitatieve verruiming. Daarbij worden overheidsobligaties aangekocht om ook de rentetarieven op de kapitaalmarkt omlaag te drukken. Dit heeft de economie wel geholpen, maar van een duurzaam groeiherstel is geen sprake. Er worden steeds verdere stappen gezet, maar het effect op de groei neemt af. Consumenten kopen niet, ondernemers investeren niet.

In Europa, de VS en Japan geven consumenten prioriteit aan sparen en het afbetalen van schulden. De verslechterde arbeidsmarkt en onzekerheid over de pensioenen, bezuinigingen en de woningmarkt leiden tot grote terughoudendheid bij de uitgaven. Opmerkelijker is dat ook het bedrijfsleven de hand op de knip houdt. De balansen van ondernemingen zijn veelal gezond, de winsten redelijk tot goed en kasposities sterk. Toch dalen de investeringen in verhouding tot de omzet en wordt personeel ontslagen.

Doorgaans worden de eurocrisis en de Amerikaanse begrotingsperikelen genoemd als verklaring voor de geringe investeringsgroei. Maar met dergelijke onzekerheden heeft het bedrijfsleven vaker te maken gehad.

De Amerikaanse Citibank komt met een heel andere verklaring. Volgens de bank heeft de lage rente als onbedoeld neveneffect dat beleggers steeds meer focussen op het dividendrendement dat aandelen bieden. Dit is nu veelal hoger dan de rente op overheidsobligaties. Het beursgenoteerde bedrijfsleven is blij met het kapitaal dat hierdoor in hun richting vloeit en richt zich, om deze beleggers vast te houden, op het verhogen van de dividenduitkeringen en de aankoop van eigen aandelen. Dit gaat ten koste van nieuwe investeringen. Sterker nog, vorig jaar gaven Amerikaanse ondernemingen meer uit voor aandeleninkoop en dividenduitkeringen dan voor investeringen. De aandelenkoersen worden erdoor opgedreven, maar het leidt niet tot extra economische activiteit.

Het beleid van de centrale banken lijkt hierdoor steeds meer op wat de bekende econoom John Maynard Keynes omschreef als ”pushing on a string”, ofwel duwen tegen een touwtje. Met deze metafoor beschreef hij hoe de centrale banken er niet in slaagden om met lage rentetarieven de economie te stimuleren.

Nu de lage rentes eerder een deel van het probleem zijn dan dat zij leiden tot een oplossing, komen de centrale banken bij het stimuleren min of meer met lege handen te staan. De bal komt hierdoor weer meer bij de overheden te liggen. De terughoudendheid bij consumenten en producenten is voor een belangrijk deel terug te voeren op de onzekerheid die de bezuinigingen met zich meebrengen. Een terugkeer naar stimulering via de begroting zit er niet in, maar een gematigder tempo bij de reductie van de tekorten lijkt wijs.

De auteur schrijft op freelancebasis over ontwikkelingen in de economie en op de financiële markten.