Het begon allemaal met prof. dr. ir. Mathieu Weggeman, hoogleraar aan de TU Eindhoven. Hij schreef een boek met de prikkelende titel ”Leidinggeven aan professionals? Niet doen!” Het liet drs. Dick Both en Alex de Bruijn, werkzaam bij Driestar Managementadvies, niet los. Het duo nam contact op met Weggeman en vertaalde diens inzichten in een eigen publicatie: ”Onderwijs vraagt leiderschap!”.

Het boek werd afgelopen week op een congres in Vianen gepresenteerd. Het laat een frisse wind waaien. De boodschap in een notendop: we zijn met z’n allen veel te ingewikkeld gaan doen over leiderschap in het onderwijs. We moeten terug naar de basis. Een echte leider heeft zelf voor de klas gestaan en zorgt ervoor dat zijn medewerker, nee: zijn collega, de ruimte krijgt om professional te zijn. Vertrouwen geven zolang het goed gaat, optreden als het fout gaat.

Het tegendraadse boek zet besturen, directies én leraren met beide benen op de grond. Want hoewel die drie een verschillende positie hebben, geven ze allemaal leiding. Het bestuur aan de directie, de directie aan de leraren, de leraren aan de leerlingen. Dat kunnen ze alleen op een goede manier doen als ze hun „collectieve ambitie” helder hebben.

Medeauteur Dick Both legt uit wat er met dit kernbegrip in het boek wordt bedoeld. „Het is de vraag: Waar staan we voor, waar gaan we voor? Die vraag raakt de genen van je school. Wie ben je, wat wil je? Dan hebben we het over de diepste, onopgeefbare waarden van het onderwijs op jouw school. Anders gezegd: Wat mist de gemeenschap als je school morgen zijn deuren sluit?”

De vraag naar de collectieve ambitie is confronterend en heeft verstrekkende gevolgen. Both: „Reformatorische scholen belijden dat elk mens, elk kind uniek is. Prachtig. Maar hoe kun je dan klassikaal rekenonderwijs geven zonder met verschillende niveaus binnen de groep te werken? Is er werkelijk sprake van erkende ongelijkheid? Mag er verschil zijn tussen leerlingen? En tussen personeelsleden? Op dit punt is er soms een kloof tussen theorie en praktijk.”

De collectieve ambitie is volgens het boek een van de acht aspecten die bijdragen aan een professionele cultuur op school. Andere aspecten die worden genoemd, zijn onder meer het belang van inspireren, communiceren en resultaatgericht handelen. Both: „We pretenderen geen pasklare antwoorden te geven, maar houden de lezer een spiegel voor. Dat is nodig, vinden wij. Veel scholen doen de dingen op de manier zoals ze die al jaren doen, zonder kritisch na te denken over de vraag of het anders, beter kan.”

Bewuste keuzes maken, daar draait het volgens Both om. „Er komt veel op scholen af, aan veranderingen, aan vernieuwingen. Je kunt je tijd niet overal in steken. Goed leiderschap betekent dat je een hitteschild, een buffer bent. Je hoeft als directeur niet elke mail die binnenkomt door te sturen aan het hele team. Je moet prioriteiten stellen. Probeer te voorkomen dat je zelf en de mensen naast je in de stress raken. Maar ook dat mensen door hobbyisme zijpaadjes inslaan en te ver bij de hoofdweg vandaan raken. Het kan niet zo zijn dat een leraar na elke cursus met een nieuw onderwijsspeeltje terugkomt.”

Scholen moeten terug naar de menselijke maat, bepleit Both. „We hebben de ene fusie na de andere gehad. Scholen werden groter en groter. Directies veranderden in bestuurstijgers die hun school, soms letterlijk op afstand, aansturen met vuistdikke rapporten en beleidsdocumenten. We moeten terug. Daarom vragen we aandacht voor de menselijke maat. Voor een leidinggevende die bewust voor schooltijd in de gang rondloopt, zijn leraren en zijn leerlingen kent en precies weet wat er leeft. Present zijn, dat is zó belangrijk.”

Leraren zijn professionals van wie verwacht mag worden dat ze hun vak beheersen. Toch krijgen ze vaak te weinig ruimte om dat te bewijzen. Both: „Hoe komt het dat leraren vaak enthousiast beginnen en na enkele jaren gedemotiveerd raken? Of dat ze met plezier hun werk doen totdat ze hun leidinggevende tegenkomen? Of dat ze vanaf hun 50e eigenlijk geen fut meer hebben en uitdieselen tot aan hun pensioen?”

Opbrengsgericht werken, een beladen term in het onderwijs, is volgens het boek een ander aspect van de professionele schoolcultuur. Both: „De vraag naar wat je onderwijs oplevert, is een legitieme. En het antwoord mag best een keer de Cito-score zijn. Daar is niets mis mee. We moeten in dit opzicht assertiever zijn. Durf tegen elkaar te zeggen: Je hebt hard gewerkt, maar over het resultaat ben ik niet tevreden. Of: Na zoveel jaar groep 8 gedaan te hebben, is het nu beter dat je groep 5 neemt. Je ziet nogal eens dat oudere leerkrachten of collega’s met een grote mond domineren in het team. Maar vrijheid als professional koop je door goed te zijn in je vak.”

Medeauteur Alex de Bruijn benadrukt dat alle betrokkenen –besturen, directies én leraren– met de in het boek genoemde acht aspecten van een professionele schoolcultuur aan de slag kunnen. „Neem als voorbeeld de collectieve ambitie. Dat aspect kun je doorvertalen tot in het klaslokaal toe. Ook de leerkracht kan met zijn groep de vraag stellen: Wat vinden wij met elkaar belangrijk? Wat zijn onze manieren? Wat is ons groepsideaal? Waar gaan wij dit jaar samen aan werken?”

De Bruijn is met diverse schoolteams gestart om aan de hand van het boek leiderschap in het onderwijs te verbeteren. „We doen dat volgens het principe ”al doende leert men”. We bespreken voorbeelden die de deelnemers zelf uit hun praktijk inbrengen of pakken een hoofdstuk uit het boek en proberen dat te vertalen naar de praktijk. Uitgangspunt daarbij is dat we niet alleen kijken naar kennis en vaardigheden, maar nadrukkelijk de persoon van de leider erbij betrekken. We boren dus een diepere laag aan. Het resultaat is dat het leren duurzamer wordt en beoogde veranderingen beter beklijven.”

Mede n.a.v. ”Onderwijs vraagt leiderschap!”, Dick Both en Alex de Bruijn (red.); uitg. Scriptum, Schiedam; ISBN 9789055948871; 226 blz.; € 29,50.
reageren? wijs@refdag.nl