„En dan overdrijf ik niet”, zegt Jacques Senior Coronel, voorzitter van de Portugees-Israëlietische Gemeente in Amsterdam, tijdens een persbijeenkomst voorafgaand aan de heropening van de sjoel, woensdag. „Door de jaren heen hebben we, als kleine gemeente, ook best wel eens de vraag gehad: „Verkoop nu eens een kleedje, voor 3 à 4 miljoen euro. Maar dat hebben we nooit gedaan. We hebben nooit iets verkocht.”

En dus beschikt de Portugese synagoge nog altijd over een enorme collectie goud, zilver, koper, textiel en –in zijn bibliotheek Ets Haim– boeken. Coronel: „Een heel deel daarvan dateert uit de zeventiende eeuw. Begin 1600 vluchtten vele Portugese, van oorsprong vaak Spaanse Joden, naar de Noordelijke Nederlanden. Antwerpen, Amsterdam. Daar was –al moeten we het ook weer niet overdrijven– vrijheid van godsdienst.”

Nogal eens hadden de voorouders van deze Joden zich onder dwang bekeerd tot het rooms-katholicisme. „Velen wisten daarom toen ze hier kwamen nauwelijks nog wat de Joodse religie inhield. Rabbijn Uri ben Joseph haLevi, afkomstig uit Emden, heeft hen toen geholpen – hij stond aan de wieg van deze synagoge. En wat je zag, was dat iets van het katholieke er bij deze Joden toch nog in bleef zitten: „Geef alles wat je hebt aan de synagoge.””

Dode Joden

Wie via de bijna eindeloze Wibautstraat Amsterdam binnenrijdt, kan er op zeker moment niet omheen. Ongenaakbaar verheft hij zich, rechts, net voor de Mozes- en Aäronkerk aan het Waterlooplein: de esnoga, de Portugese synagoge. De kolos uit 1675 doorstond de eeuwen, trotseerde zelfs de Tweede Wereldoorlog.

Onvoorstelbaar eigenlijk, dat de nazi’s dit imposante gebouw, toch dé trots van Joods Nederland, hebben laten staan. Coronel: „Onroerend goed is, inderdaad, vaak grotendeels gespaard gebleven. Alleen, de mensen waren verdwenen.” Van de 5000 Portugese Joden waren er na de oorlog nog zo’n 500 in leven.

Hans van Veggel, voorzitter van de Stichting Cultureel Erfgoed Portugees-Israelietische Gemeente (Cepig), constateert iets vergelijkbaars. „Ook de Portugees-Joodse begraafplaats in Ouderkerk is nagenoeg ongeschonden gebleven. Toen de Duitse bondspresident Johannes Rau een aantal jaar geleden samen met een rabbijn over de begraafplaats heenliep, verbaasde hij zich hierover. Waarop de rabbijn hem aankeek en zei: „Ach, mijnheer, de Duitsers hadden niets tegen dode Joden.” Dat kwam hard aan.”

Geen elektriciteit

Sinds 1675 is er amper iets veranderd in de esnoga. Ook anno 2011 beschikt het Joodse gebedshuis nog steeds niet over elektriciteit, evenmin over verwarming. Zo’n duizend kaarsen verlichten de sjoel. En op de vloer ligt zand – onder andere tegen vieze voeten. ’s Winters maakt de kleine Joodse gemeente gebruik van de –behaaglijker– wintersynagoge.

Gisteren werd het synagogecomplex, inclusief bijgebouwen, na omvangrijke restauratie- en onderhoudswerkzaamheden weer in gebruik genomen. Enkele jaren geleden zag het er nog somber uit, vertelt Van Veggel, met name voor de gebouwen rond de sjoel. De funderingen bevonden zich in zeer slechte staat. „Men moest het ook hebben van niet al te veel bezoekers, en vrijwilligers verrichtten hand-en-spandiensten. Weliswaar was de synagoge zelf gerestaureerd, in de jaren negentig, maar vervolgens was het geld op.”

Meerdere belangengroepen gingen zich inzetten voor het behoud van de sjoel. Uiteindelijk werd besloten ze in één stichting onder te brengen: de Stichting Cepic. Van Veggel, zelf niet-Joods, werd voorzitter. „En mijn niet-Joods zijn bleek toch ook wel voordelen te hebben. Gaandeweg werd namelijk besloten tot nauwe samenwerking met het Joods Historisch Museum, aan de overkant. Dat heeft meer Azjkenazische, Hoogduitse wortels; terwijl dit een Portugese synagoge is.” Onder gelach: „En die twee groepen verhouden zich een beetje tot elkaar als, laat ik zeggen, Ajax en Feyenoord.”

Zo’n 8 miljoen euro was er nodig. In 2009 was dit bedrag op vier ton na binnen. „Minister Plasterk van OCW heeft toen bij het begin van de restauratie gezegd: Dat gat vul ik op.”

De nauwe samenwerking met het Joods Historisch Museum had wel tot gevolg dat dit in elk geval énige –seculiere–invloed kreeg op de synagoge. Maar, zo klinkt het deze morgen meermalen: het „museale” zal zeker niet overheersend worden. „Op sjabbat, of op de Joodse feestdagen, zal de synagoge niet open zijn voor toeristen.”

Want de Portugese gemeente, hoe gedecimeerd ook, vormt tot op de dag van vandaag een „levende gemeenschap”, aldus Jacques Senior Coronel. „En op een dag als Grote Verzoendag zitten er 800 mensen in de synagoge.”

Schatkamers

De Joodse feest- of andere hoogtijdagen zullen dan ook mede bepalen wat er in een week zoal in de ondergrondse schatkamers te zien is. Woensdag, bijvoorbeeld, was –in verband met de aanwezigheid van koningin Beatrix– in de wisselvitrine een gebed voor het Koninklijk Huis te zien. „Dat maakt deze synagoge ook uniek”, zegt een betrokkene tijdens de rondleiding. „Het textiel, de Thorarollen, het zilver, heeft niet alleen historische, museale waarde; het wordt nog steeds gebruikt.” Dat heeft ook een andere kant, merkt conservator judaïca Mirjam Knotter op: „De eeuwenoude zilveren kandelaar die je juist zo mooi hebt opgepoetst, is zo weer vies.”

De schatkamers, die zich onder de bijgebouwen bevinden, werden gisteren voor het eerst opengesteld. Ook in de stille bibliotheek Ets Haim was het heel even druk.

Maar, helemaal klaar is alles nog niet, benadrukt Joël Cahen, directeur van het Joods Historisch Museum. Zo moet er nog de nodige „publieksinformatie” worden toegevoegd. „En: de verhalen moeten weer verteld gaan worden. Het Joods Cultureel Kwartier, waar deze synagoge een onderdeel van vormt, zit zó vol verhalen. En het is onze taak die weer stem te geven.”

Vanaf de binnenplaats rijst de esnoga hoog op. Boven het portaal, in vergulde Hebreeuwse letters, Psalm 5:8: „Door Uw grote liefde mag ik Uw Huis binnengaan.”

www.portugesesynagoge.nl