De titel is mooi gekozen: ”Wij dansen niet”. Dat zinnetje typeert de ontwikkeling die de hoofdpersoon, een meisje van een jaar of negen, doormaakt. Eerst leeft ze in een heel gewoon jarenvijftiggezin, waar de vader naar zijn werk in de fabriek gaat en de moeder thuis brieven tikt, een opleiding volgt en zanglessen oefent. Ze gaat naar school, ze heeft vriendinnetjes, maakt ruzie met haar oudere broer en geniet van de bezoekjes bij ooms en tantes, of bij opa en oma in het oosten van het land.

Maar dan raken haar ouders en diverse andere familieleden gegrepen door de idealen van een nieuwe geloofsgemeenschap, overgewaaid uit Noorwegen. Het gaat erom dat je, in het geloof, alle zonden moet proberen te overwinnen. In navolging van Jezus en in de kracht van de Geest is het dan mogelijk om steeds heiliger te worden en „het lichaam der zonde” teniet te doen.

Dat heeft ingrijpende gevolgen voor het gezinsleven. Sieraden worden weggegooid, foto’s bijgekleurd, strikken van jurken geknipt, radio en platenspeler gaan het huis uit, zelfs speelgoed mag niet meer. Alles wat kan afleiden van het geloof of tot zonde kan verleiden moet weg. Maar daarmee verdwijnt ook eigenlijk alle franje en kleur van het leven. Vriendinnetjes komen niet meer, ooms en tantes die niet meegaan in het nieuwe geloof horen er niet meer bij.

Mochten er tóch zondige gedachten opkomen, of zelfs verkeerde dingen gedaan worden, dan is de oplossing om door middel van tucht boete te doen en zo terug te keren tot de juiste houding van gehoorzaamheid. Dat betekent dat kinderen als Janne, de hoofdpersoon van het verhaal, soms zélf vragen om een pak slaag met de pollepel. Slaan is in het algemeen het middel om de kinderen te ‘tuchtigen’, ook al vindt de vader van Janne dat vreselijk om te doen.

Janne wil graag leven zoals dat van haar gevraagd wordt, ze doet haar uiterste best om met de zonde af te rekenen, tuchtigt haar konijn en knipt uit eigen beweging –en zonder de consequenties te overzien– de opzichtige staart van haar vis. Ze probeert blokfluit te spelen, zingt de ‘eigen’ liedjes, door haar moeder vertaald, luistert aandachtig naar de verhalen tijdens de ‘eigen’ kinderdiensten, zuigt de indrukken in zich op als ze met het hele gezin naar Noorwegen gaan voor een grote bijeenkomst van broeders en zusters in het geloof.

Ze vindt het vreselijk als haar broer steeds meer kritiek op de ideeën van de broederschap krijgt, ze denkt dat hij voor eeuwig verloren gaat en besluit tot radicale maatregelen om zichzelf en haar pasgeboren zusje te redden. Haar rechtlijnige overgave leidt uiteindelijk tot een enorm drama, dat de auteur in sobere woorden levensgroot weet neer te zetten.

”Wij dansen niet” is een boek dat zich rekenschap geeft van een moeilijke jeugd in een besloten gemeenschap, een gemeenschap die Ellen Heijmerikx uit eigen ervaring kent. Wat dat betreft doet haar verhaal denken aan de romans van Franca Treur, Jan Siebelink, Guus Kuijer, Rick de Gier en zelfs Chaim Potok. Hoe verschillend die verhalen ook zijn, ze gaan allemaal over het grote conflict tussen de hoofdpersoon en de wetten en regels van de kring waarbinnen hij of zij opgroeit. Of dat nu de orthodox-joodse, de evangelische of de bevindelijk-gereformeerde groepscultuur betreft.

Toch is deze tweede roman van Ellen Heij­merikx ook anders dan de meeste boeken in het genre. Dat komt doordat haar hoofdpersoon geen held is die zich vrijvecht van alle mogelijke kluisters, hetzij met harde hand, hetzij zachtjes en bijna ongemerkt. Janne is een meisje dat juist géén afstand neemt van de gemeenschap en van de regels die haar opgelegd worden. Integendeel, ze gaat erin mee omdat ze wil voldoen aan de verwachtingen van haar ouders en van de groep, omdat ze gehoorzaam wil zijn aan wat God van haar vraagt, en ten diepste omdat ze niet verloren wil gaan.

Dat levert een indringender portret op dan bijvoorbeeld Franca Treur te bieden heeft. De hoofdpersoon van Heijmerikx is veel meer van binnenuit bezig met het geloof, en niet zomaar met een eigen weg vinden die contrasteert met de groepscultuur. Dat maakt het ook veel schrijnender en beklemmender om te zien hoe ze bekneld raakt, hoe haar ontwikkeling tot een zelfstandige persoon geremd wordt en hoe ze ten slotte volkomen vastloopt en zelf als het ware het grootst mogelijke onheil over zich afroept.

”Wij dansen niet” is het verhaal van één meisje, dat opgroeit binnen één bepaald gezin en dat in haar leven te maken krijgt met unieke gebeurtenissen en ontmoetingen. Zo’n verhaal kan niet zomaar als representatief gezien worden voor welke gemeenschap ook. Maar het roept wél vragen op die breder in de maatschappij leven. Zijn besloten gemeenschappen per definitie ongezond? Kan religie gevaarlijk zijn voor mensen? En waar ligt de grens tussen kerk en sekte? Over zulke vragen zet Ellen Heij­merikx haar lezers aan het denken.

Haar trefzeker geschreven verhaal schetst in feite het grote conflict dat tussen gehoorzaamheid en menselijkheid kan ontstaan. Wat zet je in het leven bovenaan, zelfverwerkelijking, kritische zin, eerlijkheid, onafhankelijkheid en levenslust, of gehoorzaamheid, zelfverloochening en gemeenschapszin?

Daar valt meer over te zeggen dan verhalen als deze suggereren. Wie zelfverwerkelijking tot hoogste doel verheft kan daarin evenzeer doorschieten als wie gehoorzaamheid ten koste van alles propageert – beide houdingen hebben overigens weinig met de oorspronkelijke boodschap van het christendom te maken: liefde als vervulling van de wet. Zelfverloochening en zelfverwerkelijking hoeven daarom geen tegenstelling te vormen. Het besef van die paradox zou Heijmerikx’ subtiele beschrijving van de ingewikkelde relaties tussen liefde, angst, egoïsme en gehoorzaamheid nóg sterker gemaakt hebben. Ook al blijven de beste romans altijd gaan over het menselijke tekort.

Boekgegevens

”Wij dansen niet”, Ellen Heijmerikx; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2011; ISBN 978 90 468 1059 0; 192 blz.; € 16,95.