Het Melanchthonjaar mag dan officieel voorbij zijn, morgen vindt in de Sint-Jan in Gouda alsnog een congres plaats om de 450e sterfdag van de reformator te herdenken. Dan wordt ook het boek ”Philippus Melanchthon. Bruggenbouwer” (uitg. Kok, Utrecht) gepresenteerd.

De Duitse kerkhervormer bracht tot nu toe maar weinig gereformeerden in Nederland in beweging, constateert prof. dr. Frank van der Pol, hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Kampen en redacteur van het boek. En dat terwijl Melanchthon heel wat eretitels meekreeg: theoloog, filoloog, filosoof, wonderkind, pedagoog, dichter, geleerde, hervormer van het school- en universiteitssysteem, schrijver van handboeken en theologische werken, medestander en opvolger van Luther, kerkpoliticus, historicus, classicus, en reformator-humanist.

„De persoon en het werk van Melanchthon nemen weinig plaats in in het collectieve geheugen van gereformeerden vandaag”, zegt prof. Van der Pol. „Hij wordt vooral gezien als de rechterhand van Luther, een schaduwfiguur die niet meer dan een bijrol vervulde.”

Melanchthon raakte in de loop van de zeventiende eeuw al wat in de vergetelheid. Dat hing volgens de Kamper hoogleraar samen met de twisten tussen remonstranten en contraremonstranten. De houding van nogal wat Nederlandse gereformeerden ten opzichte van Melanchthon veranderde daardoor drastisch. In april 1617 verscheen de zogenoemde ”Secunda Remonstrantia”, waarin de remonstranten zich op Melanchthon beriepen. Hun eigen standpunt over de predestinatie hadden zij gekoppeld aan dat van de Duitse reformator. Tijdens de nationale synode van Dordrecht in 1618-1619 beriepen de remonstranten zich opnieuw op Melanchthon.

Na deze kerkelijke twist was er duidelijk sprake van een omslag, aldus prof. Van der Pol. „Melanchthon verloor grotendeels zijn invloed op het Nederlandse calvinisme. Overigens staat Melanchthon in zijn visie op de menselijke wil duidelijk in de lijn van het ”sola gratia” –alleen door genade– van de Reformatie.”

Melanchthon wilde als bruggenbouwer juist verschillende geloofsrichtingen bij elkaar brengen.

„Volgens sommige lutheranen in de zestiende eeuw begaf Melanchthon zich niet meer in het spoor van de lutherse traditie. Hij zou een verkapte calvinist zijn. In 1544 ontstond er een stevig conflict over het avondmaal tussen Melanchthon en Luther. Maar ze hielden elkaar vast in de dienst van het Evangelie, ook al probeerden derden daar een breekijzer tussen te zetten. Zo bleef Wittenberg tijdens het leven van Luther een belangrijke krachtcentrale van de Reformatie.

Tussen Melanchthon en Calvijn bestond een persoonlijke vriendschap, maar tot een kerkbeweging die luthersen en calvinisten bij elkaar bracht, is het helaas nooit gekomen. Die brug is nooit afgebouwd.

Velen hebben de oecumenische houding van Melanchthon en zijn bereidheid om concessies aan rooms-katholieken te doen, in zijn nadeel uitgelegd. Melanchthon was een taalmeester, die net als Bucer zocht naar termen waarin verschillende partijen zich konden herkennen. Daarmee breng je mensen misschien niet ideologisch bij elkaar, maar zo komt er wél een gesprek op gang over wat hen ten diepste moet binden: de vraag wie er in Christus zijn. Dan gaat het niet meer om een steekspel over de liturgische verpakking van een kerkdienst of over de moraliteit – de adiafora, zoals Melanchthon dat zou noemen. We kunnen van Melanchthon leren hoe we een brief van Christus voor de wereld kunnen zijn.”

Wat voor man was Melanchthon?

„Ik heb hem leren kennen als iemand bij wie gebed en werk, spiritualiteit en wetenschap nauw met elkaar verbonden waren. Geen enkele reformator heeft zo veel gebedsteksten nagelaten als hij. Ook uit zijn gebedsleven blijkt dat hij een bruggenbouwer was. Bij Melanchthon was geen sprake van introverte spiritualiteit; hij had oog voor héél de werkelijkheid van God. Melanchthon bad breed: voor de wereld, voor de kerk, voor het onderwijs, voor de politiek.

Melanchthon wilde zich in al zijn arbeid richten op God en op Christus. In al zijn geschriften staat op het titelblad: „Als God voor ons is, wie zal dan tegen ons zijn?” Dat karakteriseert hem.

Melanchthon wist spiritualiteit en wetenschap met elkaar te verbinden, net als Voetius na hem zou doen. Wetenschap is niet neutraal, is ook geen vies woord voor christenen, maar ze moet wel ingebed zijn in de omgang met God. Wij hebben wetenschap en spiritualiteit te veel uit elkaar getrokken; het zijn vaak gescheiden circuits.”

Melanchthon staat bekend als de ”praeceptor Germaniae”, de leraar van Duitsland. Hoe actueel is zijn visie op het onderwijs?

„Het huidige onderwijs besteedt veel aandacht aan de leerling als persoon. Dat deed Philippus Melanchthon ook. De leerstof mag volgens hem niet overheersen; het gaat erom dat de leerling wordt gevormd.

In Melanchthons visie staat taal centraal. Zonder taal bestaat er volgens hem geen sociaal leven: „Mensen zijn tot wederzijds gesprek geboren.” Melanchthon hechtte daarom ook belang aan het memoriseren van teksten, van bestaande kennis. Dat is eigenlijk not done tegenwoordig, ook in de catechese.”

Van der Pol

Prof. dr. Frank van der Pol is op 15 augustus 1950 in Rotterdam geboren. Hij behaalde in 1971 zijn onderwijzersdiploma aan kweekschool De Driestar in Gouda. Van der Pol studeerde theologie in Utrecht en Kampen en was predikant van de gereformeerd vrijgemaakte kerken in Kralingseveer-Krimpen aan den IJssel (1981-1985) en Hattem (1985-1988). Hij promoveerde in 1990 op een onderzoek naar de Reformatie in Kampen in de zestiende eeuw. Sinds 1991 is hij hoogleraar oudere kerkgeschiedenis en symboliek aan de Theologische Universiteit Kampen van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt. Van der Pol woont in Hattem, is getrouwd en heeft zeven kinderen.

In Kerkbreed komt iedere week een persoon aan het woord die een reflectie geeft op een opvallende gebeurtenis of ontwikkeling in het kerkelijk leven. Vandaag: prof. dr. Frank van der Pol, redacteur van het boek ”Philippus Melanchthon. Bruggenbouwer”, dat zaterdag in de Sint-Janskerk in Gouda wordt gepresenteerd.