Friese Bijbelvertalingen online
LEEUWARDEN – Dr. Nicoline van der Sijs is er eigenlijk wel trots op dat twee Friese Bijbelvertalingen nu onderdeel zijn van het megaproject om Bijbelvertalingen online beschikbaar te maken. Het gaat om de Wumkes-Bibel uit 1943 en de Nije Fryske Bibeloersetting uit 1978. „Het Fries is de tweede rijkstaal van ons land. Dus die vertalingen mogen gewoon niet ontbreken.”
Het plan om de Friese vertalingen te digitaliseren dook al op in 2008, op het moment dat de Statenvertaling van 1637 online beschikbaar kwam. Maar tijd én menskracht waren bij de Friese vertaling een knelpunt. Van der Sijs kan wanneer ze een Fries Bijbelgedeelte leest de tekst begrijpen, „al moet wel af en toe het woordenboek erbij”, maar corrigeren is toch een ander verhaal. Daarom verzamelde ze een groep van tien mensen om zich heen die de teksten minutieus doorplozen op fouten: Bert de Waart, Rients de Boer, Romke Egbers, Dick Eisma, Jacobus Knol, Gerard Rinsma, Jan Scheltema, Frits Schutte, Jogina Wassenaar en Jant van der Weg. Goed om te melden: er hoefden geen mensen achter toetsenborden plaats te nemen die de Bijbelvertalingen gingen overtikken. Alle teksten werden namelijk gescand en gelezen met een Optical Character Reader (OCR). Bij optische tekeningherkenning zet de computer de afbeelding van een gedrukte letter om in een tekstformaat.
In dit geval betekende dat Genesis 1 uit de Wumkes-Bibel op de scanner leggen, waarna de computer de tekst inleest. „Nadeel bij de Bijbel van Wumkes is dat het papier is uit de oorlog. Dat heeft invloed op de leesbaarheid.”
Een OCR-programma kan heel veel talen aan. „Nederlands, maar ook het ‘Vlaams’ Nederlands, Afrikaans, Bretons, Baskisch en Bulgaars. Ook het Fries, maar het komt voor dat hij bepaalde woorden toch niet herkent. Een â werd vaak weergegeven als een a met Duitse umlaut: ä.”
Van der Sijs deed binnen haar bedrijf het scan- en OCR-werk, waarna de teksten naar Fryslân gingen. Na de correcties gingen de teksten naar het Nederlands Bijbelgenootschap, dat ervoor moest zorgen dat de Friese teksten goed leesbaar en doorzoekbaar op internet kwamen te staan.
Jant van der Weg uit Leeuwarden, onderzoeker en recensent voor het Friesch Dagblad, was een van de Friezen die de computerbestanden op fouten heeft gecontroleerd. De groepsleden deden dat individueel. „Wy krigen allegear in pear Bibelboeken, dy’t je sels troch moasten. It wie wol hiel krekt wurk, dêr’t je de holle goed by hâlde moasten. Ik die it ek mar in healoere per kear.” Vaak kwam ze fouten tegen met letters die verkeerd werden herkend, bijvoorbeeld de ‘r’ en de ‘n’ die dan een ‘m’ werden. En ook de leestekens, aldus Van der Weg. Ze vond het heel mooi om te doen.
„Nicoline van der Sijs is in kostlik minske om mei te wurkjen. Se stimulearre mei har entûsjasme. Dat is al de helte fan it wurk, want it is dochs moai dat ien sa bliid mei jin is.”
Dat de twee vertalingen nu online staan, is belangrijk, meent Van der Weg. Zo kunnen bijvoorbeeld predikanten die de Nije Fryske Bibeloersetting niet in huis hebben, toch even snel een tekstgedeelte opzoeken. „Ik hoopje dat dizze oersetting fia de digitale wei wer in nije generaasje jongerein oansprekke mei.”
De Wumkesvertaling, die overigens al eerder digitaal te bekijken was via wumkes.nl, is nu „tagonklik foar wittenskiplik ûndersyk”.
Vooral de technische opzet van de site Biblija.net maakt dat mogelijk. Van der Sijs: „Het mooie van dit digitaliseringsproject is dat je teksten onderling kunt vergelijken. Bijvoorbeeld Genesis 24 uit de Statenvertaling (SV) van 1637 met die van Wumkes.”
De vertaling die dr. G. A. Wumkes met E. B. Folkertsma maakte, hield sterk rekening met het feit dat de lezers opgegroeid waren met de Statenvertaling. De Nije Fryske Bibeloersetting had tot doel dat de Friese tekst op de lezers van nu dezelfde indruk maakt als de oorspronkelijke talen (Hebreeuws en Grieks) maakte op de lezers van toen. Die Bibel wordt nog altijd geroemd als een van de beste vertalingen ooit.
Wiep Koehoorn uit Stiens, bestuurslid van het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG), is ook verheugd dat het project nu is afgerond. Hij stelde het in 2008 aan de orde in het Landelijk Beraad van het NBG nadat uit verschillende Friese gremia, nu verenigd in het Fries oecumenisch platform Krúspunt, de opmerking was gekomen dat het eigenlijk „ûnbegryplik wie dat de Fryske Bibels noch net op ynternet stienen.”
Dankzij het project van Van der Sijs en de medewerking van het NBG is dit alsnog gebeurd. Wat de Nije Fryske Bibeloersetting betreft zonder noten; deze volgen later mogelijk alsnog. Koehoorn hoopt nu dat wereldwijd snel bekend wordt dat de vertalingen online staan. Het NBG zal er zelf een actieve rol in vervullen en ds. Tytsje Hibma zal dat via het platform Krúspunt „rûnom yn Fryslân” doen.
Koehoorn heeft zelf een zwager die predikant is Waddinxveen. „Foar him is it no hiel maklik om efkes wat op te sykjen en in fergelyk te meitsjen mei oare oersettings. Hy brûkt faak foar syn preken de oersetting fan 1978 om’t dy sa goed is.” De Stienser heeft ook de vele Friese emigranten op het oog die straks weer „it Boek fan Heit yn de taal fan mem” kunnen lezen. „Dat past moai by it nije tema fan it NBG: De Bijbel open wereldwijd. En ek by it motto fan it NBG: Zorgen dat de Bijbel zoveel mensen bereikt en aanspreekt. Wy wolle als Nederlands Bijbelgenootschap safolle mooglik minsken berikke mei Gods Wurd en fia it ynternet kin dat ek tige slagje.”
Koehoorn benadrukt dat het niet alleen een project is voor theologen. „It is ek tige maklik by it meitsjen fan liturgyen foar trou- en routsjinsten en bysûndere tsjinsten.” Hij hoopt dat de site www.biblija.net snel bij de ‘Favorieten’ staat bij velen.
Behalve de Friese vertalingen staan er nu zes Bijbelvertalingen uit het digitaliseringsproject op internet: de Delftse Bijbel (1477), de Liesveltbijbel (1542), de Leuvense Bijbel (1548), de Deux-Aesbijbel (1562), de Statenvertaling (1637) en de Lutherse Bijbel (1648). Deze zes bijbels zijn onder meer te raadplegen op www.bijbelsdigitaal.nl. Er zijn nog vier lopende projecten: de Biestkensbijbel (1560), de Statenvertaling 1657, de Vorstermanbijbel (1528) en het Nieuwe Testament van Utenhove (1556).
Tegelijk met de Friese Bijbelvertalingen gaat ook de Grunniger Biebel zaterdag online. De in 2008 in het Gronings verschenen complete Bijbel is een groot succes. Er werden duizenden van verkocht en de Biebel moest al snel worden herdrukt. Omdat hier al een digitaal bestand van bestond, was het minder arbeidsintensief om deze Bijbelvertaling online te krijgen dan de Friese.
Van der Sijs zou het liefst zien dat ook Bijbeluitgaven in andere streektalen online komen. Bijvoorbeeld het Stellingwerfs, de Stellingwarver Biebel, en de Twentse Bijbel, de Biebel in de Twentse Sproake. „Ik heb met de uitgever van de Twentse Bijbel contact gehad. Die wil het nu nog niet vanwege de rechten en inkomsten, terwijl vertaler Anne van der Meiden het wel graag zou willen.”
Wanneer mensen nog fouten tegenkomen in de Friese vertalingen op internet dan worden ze gecorrigeerd. „Het is allemaal mensenwerk, dus er kan altijd een fout in zitten. De fouten kunnen bij mij of bij het NBG worden gemeld. Als we er meerdere verzameld hebben, worden de verbeteringen in een keer doorgevoerd.”
De Friese vertalingen staan vanaf zaterdagochtend 10.00 uur op www.biblija.net