In het 450e sterfjaar van Melanchthon (1497-1560) ontfermt Emden zich over zijn geestelijke nalatenschap. Onlangs werd in de Johannes à Lascobibliotheek een driedaags congres aan hem gewijd. Tijdens deze congres­dagen werd een tentoonstelling geopend met als thema ”Grenzen overwinnen”. Centrale figuur ervan is Melanchthon.

Op zo’n tien panelen wordt verhaald hoe groot Melanchthons betekenis was voor het Europa van de Reformatie. Er is een paneel met een illustratie van de strijd tussen de reformatoren en de paus. De illustratie toont Melanchthon aan het hoofd van een rijtje geestelijken in bruine pij, allen met de Bijbel en de ganzenveer in de aanslag. Aan de andere zijde staat de paus, met de sleutel van het hemelrijk in de hand. Zijn jezuïeten en dominicanen –met zwaarden en brandende fakkels– doen vergeefse pogingen de Heilige Stoel te stutten. De duivel, in de gedaante van een beest, met het lijf van een schaap en de kop van een briesende leeuw, ligt gereed om toe te springen. De strekking: de roomse leer is niet bestand tegen de geestelijke macht van de Reformatie.

Veel uit de kerkgeschiedenis van de zestiende eeuw komt langs, zoals de Augsburgse Confessie, die vooral het werk was van één man, Melanchthon, maar evengoed het product van de gehele luthers-reformatorische beweging in Duitsland. Deze confessie was bedoeld als verdediging van de lutherse leer, maar Melanchthon onderstreept daarin vooral wat rooms-katholieken en lutheranen verbindt. Echt Philippus, de vredestichter, de man van het compromis.

Melanchthon heeft verschillende godsdienstgesprekken gevoerd, waarbij hij bijvoorbeeld Karel V, de keizer van het heilige roomse rijk, ertoe probeerde over te halen de zijde van de Reformatie te kiezen. Het mocht niet baten. Het rijk viel in twee delen uiteen, de rooms-katholieken en de lutheranen. Ze communiceerden alleen nog met elkaar via polemieken en strijdschriften.

Op een ets staan alle reformatoren rond één tafel, met Luther en Calvijn in het midden, beiden met de Bijbel voor zich. Op tafel staat een brandende kandelaar, die verwijst naar Mattheüs 5:15: „Noch steekt men een kaars aan, en zet die onder een koornmaat.” Over Luthers schouder kijkt een vriendelijk, oecumenisch gezicht mee, Melanchthon natuurlijk.

Achter glas liggen zijn werken, de ”Loci Communes” (met een voorwoord van Calvijn), het ”Unterricht der Visitatorn” (met een voorwoord van Luther) en zijn uitleg van Paulus’ brieven aan Rome en aan Korinthe.

Aan het einde van de expositie wilde de opsteller ervan opeens nog iets van zijn eigen visie kwijt. Aan Melanchthon worden thema’s gekoppeld waarmee de man zelf geen raad zou hebben geweten: de oprichting van de Wereldraad van Kerken (1948), het belang van het tweede Vaticaans concilie (1962), van het Charta Oecumenica (2001), waarin rooms-katholieken, lutheranen en orthodoxen beloven de dialoog te zullen zoeken.

Het huidige Europa, zegt het laatste paneel, wordt gestempeld door samensprekingen tussen de christelijke, de joodse en de islamitische traditie. In het spoor van Melanchthon moet het mogelijk zijn om met elkaar aan te werken op één gemeenschappelijke Europese identiteit, aldus de opsteller van de expositie, waarmee hij waarschijnlijk Melanchthon meer wil laten zeggen dan Luthers rechterhand zelf zou hebben gewild.

Vanaf een schilderij kijkt Philippus toe, een irenisch man, mager en benig, een beetje een gekwelde bruggenbouwer. Zijn vriend Luther zei over de verschillen tussen hen beiden: „Ik ben geboren om met de duivel te oorlogen; daarom zijn mijn boeken veel stormachtiger en oorlogszuchtiger. Ik moet houtblokken kloven en stammen uitroeien, doornen en heggen omhakken en de moerassen aanvullen. Maar magister Melanchthon gaat stil en eenvoudig zijn weg, hij bouwt en plant, zaait en begiet met lust, zoals God hem de gaven daartoe gegeven heeft.”

De expositie ”Grenzen overwinnen” is tot 22 december te zien in de Johannes à Lascobibliotheek te Emden (Kirchstrasse 22).