Origenes groeide op in Alexandrië en verzorgde voor bisschop Demetrius het catechetisch onderwijs. Origenes was een zelfstandig denker die niet altijd in het bisschoppelijk gareel leek te lopen. Dit leidde tot verwijdering tussen de bisschop en Origenes, waarbij vertaler Freerk Jan H. Berghuis vermeldt dat er ook sprake was van gevoelens van jaloezie jegens de groeiende faam van de leraar zonder kerkelijk ambt. Origenes vestigde zich daarop in Caesarea, waar hij een nieuwe school stichtte en waar de meeste van zijn werken verschenen.Het valt op dat Origenes in ”Peri archôn” zijn standpunt van de vrije wil verwoordt in reactie op het fatalistische den-ken van de gnostiek. Daar maakte men onderscheid tussen naturen die bestemd waren om gered te worden (de ‘geestelijke’ naturen) en de naturen die van de redding waren uitgesloten (de ‘aardse’ naturen). Origenes legt daarom de nadruk op de vrije wil als kenmerk van de mens als rationeel wezen. Die vrije wil is nodig om het goede te doen en het leven te reinigen van de zonde.

Origenes zegt deze dingen om te voorkomen dat God als auteur van het kwaad wordt aangemerkt. God wilde de farao van Egypte en andere verstokte zondaren niet hardnekkig maken, want Zijn bedoeling was juist goed. „Maar vanwege de slechte ‘basis’ van het kwaad dat in hen aanwezig is, volgt op Gods bedoeling hun hardnekkigheid.”

Origenes benadrukt door het boek heen de rationele natuur van de mens, die hij verbindt met het Woord (Logos) of Christus. „God de Vader verleent alles en iedereen het bestaan. Door deel te hebben aan Christus, Die het Woord en de Ratio is, krijgen zij de beschikking over rationaliteit.” Ieder rationeel wezen dat „de grenzen en bepalingen van de ratio” overschrijdt, vervalt tot zonde.

Of Origenes inderdaad het herstel van alle dingen leert en zelfs de redding van de duivel, zoals vaak is beweerd, valt lastig uit deze tekst op te maken. Origenes beroept zich op het Schriftgedeelte dat God eens „alles en in allen is”, en zegt dat dit betekent „dat Hij ook bij ieder afzonderlijk is.” Op grond van deze tekst kan hij moeilijk leren dat er een deel van de werkelijkheid is waar dit goddelijke herstelplan zich níét doorzet. „Ik ben van mening dat God in Zijn goedheid door Zijn Christus de hele schepping tot één einde zal brengen.”

Hij wijst ook op Fil. 2:10, waar staat dat in de Naam van Jezus alle knie zich zal buigen, „die in de hemel, en die op de aarde, en die onder de aarde zijn.” In een ander werk heeft Origenes echter expliciet de opvatting afgewezen dat uiteindelijk ook de duivel wordt gered.

Origenes leert, zoals ook verschillende kerkvaders, dat Genesis op een geestelijke wijze moet worden gelezen. De beschrijving door Mozes „biedt weliswaar veel elementen die uitstijgen boven wat gebruikelijk is in een historisch verslag; zij heeft op belangrijke punten een geestelijke betekenis en gebruikt de letters als een soort ‘sluier’ om mystieke en diepe onderwerpen te verbergen.” De oproep van Jezus om de Schriften te onderzoeken betekent dan ook dat we „zorgvuldig nagaan, waar de letterlijke betekenis waar is en waar die niet mogelijk is.”

”Peri archôn” geeft een scherp inzicht in de denkwereld van een van de grootste, zij het ook omstreden, kerkvaders. Toch heeft Origenes zijn klassieke status als kerkvader nooit verloren, wat wel zou zijn gebeurd als hij tot ketter was verklaard. Augustinus zou later over de vrije wil andere dingen leren dan Origenes, maar dat kwam omdat hij niet te maken had met het gnostische fatalisme, maar met de Britse monnik Pelagius en zijn opvatting over de vrije wil. Wat Origenes leerde was ook geen afwijkend geluid bij de Griekse kerkvaders, zeker niet als het gaat om de leer van de ziel, de betekenis van de rede en de allegerese van de Schrift. In die zin geeft het werk van Origenes tevens een helder beeld van de denkwereld van de vroegchristelijke kerkvaders.

De Basis. Onderzoek naar de fundamenten van geloof en wereld (Peri archôn), Origenes; vertaald, ingeleid en toegelicht door Freerk Jan H. Berghuis;uitg. Damon, Budel, 2009; ISBN 978 90 5573 968 4; 396 blz.; € 44,90.