„Bom, bom, bom”, gaat het op de trap van het station in de 240.000 inwoners tellende Vlaamse stad Gent (waarbij zich tijdens het academiejaar nog eens 60.000 universiteits- en hogeschoolstudenten voegen). Een allochtone vrouw met een hoofddoekje en een wandelwagen aan de hand probeert de trap af te komen. Er is niemand die haar helpt. Verging het de calvinisten vroeger net zo?

„Gent was vroeger een rebelse stad”, zegt historicus dr. Johan Decavele. „Hij durfde zelfs tegen de keizer in opstand te komen. Nadat het calvinisme er met harde hand was neergeslagen, was het gedaan met de grootheid van Gent.”

Decavele, gepensioneerd gemeentearchivaris en voormalig hoofd van de afdeling cultuur van de gemeente Gent, heeft een aantal standaardwerken over de geschiedenis van Gent en het protestantisme in Vlaanderen op zijn naam staan, onder andere ”De eerste protestanten in de Lage Landen. Geloof en heldenmoed”.

Vanaf het jaar 1000 was Gent de grootste stad van de Lage Landen. Ooit was hij groter dan Londen of Keulen. Buiten België was alleen Parijs groter. Gent was altijd vrijheidslievend geweest. De burgers vochten in de middeleeuwen tegen de vorsten om hun privileges en rechten te waarborgen, onder andere in de vijftiende en zestiende eeuw.

In 1540 sloeg keizer Karel V een opstand van de Gentenaren hardhandig neer en liet hen met een strop om de nek om genade smeken. Daarom worden de Gentenaren nog altijd stroppendragers genoemd.

Boekverbranding
Het protestantisme kreeg in Gent snel aanhang, zeer tegen de zin van de keizer. Al in 1521 organiseerde de in Gent geboren Karel V een boekverbranding op de Vrijdagmarkt, waarnaar duizenden mensen gingen kijken. „Dat moment kun je zien als het begin van de kettervervolging in de Nederlanden”, zegt Decavele. „Het begon met boeken. En toen dat niet hielp, werden er mensen verbrand.”

Nu domineert een groot standbeeld van Jacob van Artevelde, de vrijheidsstrijder van Gent, de markt.

Het calvinisme kreeg in Gent, evenals in andere Vlaamse steden, ondanks de vervolging en verbranding van ketters, veel aanhang. De Beeldenstorm van 1566 heeft in de stad diepe sporen getrokken, zegt Decavele. „Het bekende altaarstuk ”De aanbidding van het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck is een van de weinige middeleeuwse kunstwerken die gespaard zijn. Het was tijdig verstopt in de toren. In 1578 raasde een tweede beeldenstorm door de kerken en kloosters van de stad, die de laatste middeleeuwse kunstschatten vernietigde.”

De Sint-Baafskathedraal, na de beeldenstorm in 1578 een calvinistische preekkerk, is weer voluit een rooms-katholiek godshuis. De kerk heeft een aantal prominent aanwezige Christusbeelden. De wereldberoemde ”Aanbidding” is tegen betaling in de voormalige doopkapel te bezichtigen.

De beeldenstormen liet de middeleeuwse handschriften in Gent niet ongemoeid. In het achter de Sint-Michielskerk liggende voormalige dominicanenklooster zijn tijdens de beeldenstormen tientallen middeleeuwse handschriften in de rivier de Leie gegooid. „Een tijdgenoot zegt dat de mensen de rivier over de boeken heen konden oversteken”, zegt Decavele.

Hier werd later het calvinistisch theologicum gehuisvest, een hogeschool/universiteit voor theologiestudenten die een enorme faam genoot. „De school had in de tijd van de Gentse republiek een betere naam onder theologen dan de universiteit van Leiden”, zegt Decavele. Het voormalige klooster is nu eigendom van de Gentse universiteit. Bezoekers lopen congrescentrum Het Pand in en uit.

Vanaf de Beeldenstorm tot aan Pasen 1567 konden de calvinistische Gentenaren voor hun godsdienstoefeningen naar de Groenkerk vlak buiten de poort gaan. De hertog van Alva, die orde op zaken moest stellen, stelde de Raad van Beroerten in, die in de Nederlanden in totaal 1060 doodvonnissen heeft uitgesproken. „Honderddrieëntwintig Gentenaren werden gedood, ongeveer 10 procent van het totaal”, zegt Decavele.

Pacificatie van Gent
De verovering van Den Briel door de watergeuzen ging nagenoeg geheel aan Gent voorbij. In 1576 werd het allemaal anders. Toen kwam in de Arteveldestad de Pacificatie van Gent tot stand, waarbij de noordelijke en zuidelijke gewesten beloofden om samen de Spanjaarden te bestrijden. Bepalingen van de Pacificatie waren onder andere dat de bevolking van de Lage Landen gezamenlijk de Spanjaarden zou bestrijden, dat de calvinistische godsdienst in Holland en Zeeland de heersende zou zijn en in de overige gewesten de rooms-katholieke.

Het stadhuis waarin de Pacificatie getekend is, is nog intact. Het staat in het hart van de stad en geeft uitzicht op het Belfort en de Sint-Baafskathedraal. De pacificatiezaal waarin mogelijk de Pacificatie ondertekend is, is in oude staat hersteld. Wapens van rijksgroten aan de muur geven de belangrijke functie van de zaal reliëf. Aan de straatzijde is een balkon vanwaar de Pacificatie werd bekendgemaakt aan de bevolking.

Calvinistische republiek
Gent ontwikkelde zich tot een bolwerk van verzet en calvinisme in Vlaanderen. In 1577 vond een staatsgreep plaats, waarbij de calvinisten op het kussen kwamen. Leiders waren de adellijke Frans van der Kethulle, heer van Ryhove, en de volksleider Jan van Hembyze, twee overtuigde protestanten. Het revolutionair comité der Achttienmannen, dat de stad voortaan zou besturen, liet de leden van de Staten van Vlaanderen gevangennemen. Willem van Oranje hield er op 20 november 1577 zijn triomfantelijke intocht. Het gelukte hem niet om de gevangenzittende personen vrij te krijgen, met uitzondering van de belangrijkste van hen, de heer Van Aerschot. De andere hoogwaardigheidsbekleders bleven jarenlang opgeborgen.

In het stadhuis hangt een schilderij waarop Willem van Oranje te zien is met Van Ryhove en de gevangengenomen hoogwaardigheidsbekleders die smeken om hun vrijheid.

Aan de Onderstraat bevindt zich de Hof van Ryhove, vanwaar de staatsgreep gepleegd was en waar de hoogwaardigheidsbekleders werden opgesloten. Het gebouw oogt aan de straatzijde echt middeleeuws met ongelijke stenen en kleine ramen. Door een poort kom je binnen op een prachtige binnenplaats, waar het verleden tastbaar aanwezig is.

Als de calvinistische republiek in Gent gevestigd is, stromen de calvinisten toe: gevluchte Vlamingen vanuit Engeland en Duitsland, soldaten uit Duitsland die de stad beschermen, predikanten uit de Nederlanden om de stad te calviniseren en docenten en studenten voor de theologische opleiding. Gent wordt een calvinistisch bolwerk. Petrus Datheen, voorzitter van de Synode van Dordrecht van 1578, komt naar Gent om de theocratie te preken.

Vanuit Gent wordt Vlaanderen gecalviniseerd: steden als Brugge, Oudenaarde, Ieper, Kortrijk en Sint-Niklaas krijgen onder druk van Gentse troepen een calvinistisch stadsbestuur. Overal in het Vlaamse land, zelfs in dorpen, worden pastoors vervangen door predikanten en worden de scholen op calvinistische basis ingericht. „Het is onvoorstelbaar hoe dat mogelijk was”, zegt Decavele.

Petrus Datheen
De druk van de malcontenten (de rooms-katholieke edelen die Spanje trouw bleven) en de oprukkende Spaanse legers werd steeds groter. Het vergrootte de passie voor de goede zaak in Gent alleen maar. Willem van Oranje kwam verscheidene keren naar de stad om de gemoederen te doen bedaren.

Vanaf de preekstoel in de Sint-Baaf zei Datheen dat de prins net zo gemakkelijk van godsdienst veranderde als een ander van overkleed. Dat schoot Oranje in het verkeerde keelgat. Het kwam tussen beide leiders nooit meer goed.

De calvinistische republiek bleek een utopie. Farnese, de hertog van Parma, veroverde de ene na de andere Vlaamse stad, totdat ook Gent aan de beurt was. Na een heldhaftige verdediging legde Gent uiteindelijk het hoofd in de schoot en gaf zich op 17 september 1584 over.

De calvinisten kregen twee jaar de gelegenheid om de stad te verlaten. Hiervan maakten 15.000 inwoners, ruim een op de drie, gebruik. Gent was voorgoed een rooms-katholieke stad geworden.

In de zestiende eeuw had het protestantisme meer ingang gekregen in de zuidelijke dan in de noordelijke Nederlanden. Een deel van het huidige België is zelfs enige tijd strengcalvinistisch geweest. In een viertal artikelen doen we verslag van een tocht door het Belgische land: Doornik, Gent, Kortrijk en Antwerpen, met als afsluiting een interview met een historicus. Vandaag deel 2: Gent.