Het Nederlands was een van de belangrijkste bronnen voor het ontstaan van het Afrikaans. Het was daarnaast een officiële taal in Zuid-Afrika. Vanaf 1910 (Unie van Zuid-Afrika) golden het Nederlands en ook het Engels als erkende talen. In 1925 werd het Afrikaans gelijkgesteld aan het Nederlands. Het prestige van het Afrikaans nam in 1933 toe door de eerste integrale vertaling van de Bijbel in deze taal. Curieus genoeg bleef het gelijkheidsbeginsel Afrikaans/Nederlands bestaan tot 1983.

Slechts 4 procent van de lagere scholen in Zuid-Afrika biedt onderwijs in het Afrikaans aan

Het Afrikaans heeft lang moeten strijden om volledige erkenning te krijgen. In 1925 lukte dat dus. Nu, honderd jaar later, wordt dit feit feestelijk herdacht. Het feest wordt echter overschaduwd door de vraag hoe het de komende honderd jaar met het Afrikaans zal gaan. Donkere wolken pakken zich samen. Hoe donker zal het worden?

Het Engels heeft in Zuid-Afrika veel minder moedertaalsprekers dan het Afrikaans en de negen andere talen die in de Grondwet van 1996 als officiële communicatiemiddelen gelden (samen elf talen). Maar het Engels is wel de meest ingeburgerde taal in het contact tussen de diverse bevolkingsgroepen. Een ”lingua franca” dus.

Het politieke programma van Zuid-Afrika’s regering is onmiskenbaar gericht op dominantie van het Engels

In 1975 werd in de heuvels van het stadje Paarl (niet ver van Kaapstad) het zogenoemde Taalmonument opgericht. De verschillende zuilen of obelisken vertegenwoordigen de talen van Zuid-Afrika. De tekst bij het monument verwijst naar de vruchtbare verbinding van Zuid-Afrika met Afrika en met West-Europa. De euforische stemming van 1975 is echter niet meer aanwezig. Vandaag biedt slechts 4 procent van de lagere scholen in Zuid-Afrika onderwijs in het Afrikaans aan, terwijl 7 miljoen Zuid-Afrikanen, onder wie veel kinderen, het als moedertaal spreken.

Neokolonialisme

De bedreiging van het Afrikaans werd de laatste jaren sluipenderwijs ernstiger. In september 2024 diende de regering een wetswijziging in onder de naam ”Basic Education Law Amendment Bill”. Deze aanvulling op de wet op het basisonderwijs houdt in dat scholen niet meer zelf mogen beslissen hoeveel leerlingen zij aannemen en in welke taal zij onderwijs geven. Het laatste woord hierover hebben de regeringen van Zuid-Afrika’s negen provincies. Culturele organisaties als AfriForum zien de nieuwe wetgeving als een ingreep in de vrijheid van onderwijs en een vorm van neokolonialisme voor veel burgers. President Cyril Ramaphosa daarentegen ziet in de wetswijziging de opening naar een effectief en rechtvaardig schoolsysteem. De meningen over de betekenis van ”rechtvaardig” lopen sterk uiteen.

Afrikaanse woorden vullen de lacunes van andere talen op

Het politieke programma van Zuid-Afrika’s regering is onmiskenbaar gericht op drastische vermindering van de betekenis van het Afrikaans en op dominantie van het Engels. Van de talrijke universiteiten die het Afrikaans vroeger als onderwijsmedium hadden –denk aan Stellenbosch, Pretoria, Randse Afrikaanse Universiteit Johannesburg, Pretoria, Port Elizabeth (nu Cqeberha geheten) en Potchefstroom– bleef alleen de laatste (officiële naam: Noordwes-Universiteit) over. In Potchefstroom komen studenten met het Sotho of Venda als moedertaal overigens ruim aan hun trekken door een indrukwekkend stelsel van tolken en vertalers.

Privé-universiteit

Het valt niet te ontkennen dat Zuid-Afrikanen van allerlei afkomst het Afrikaans als iets eigens ervaren, zelfs met een zekere ontroering. De associatie met de apartheid is nagenoeg weg. Afrikaanse woorden vullen de lacunes van andere talen op. Maar dit zijn bijverschijnselen. Van veel groter belang is de omvangrijke boekenmarkt. Een conglomeraat als ”Nasionale Boekhandel” stimuleert kinderen uit alle bevolkingsgroepen om boeken te lezen die de wereld van Zuid-Afrika als achtergrond hebben. Dit heeft het imago van het Afrikaans goed gedaan.

Een recent initiatief gaat veel verder en probeert het gebruik van het Afrikaans als wetenschapstaal nieuw leven in te blazen. De organisatie ”Akademia” is volop bezig met het stichten van een privé-universiteit in Paarl. Die opent in 2026 haar poorten. Of het een succes wordt, zal van de onderwijskwaliteit en van de welwillendheid van de Zuid-Afrikaanse regering afhangen. Het Afrikaans zal blijven voortbestaan. De vraag is alleen: hoe?

De auteur doceerde Zuid-Afrikaanse letterkunde in Nijmegen en Potchefstroom en is lid van de Zuid-Afrikaanse Academie van Wetenschap en Kunst in Pretoria.