Hoogleraar: Dat iedereen de Grondwet wel wil wijzigen, is een kulargument van de PVV
Met het opstellen van een verklaring over de rechtsstaat probeert informateur Plasterk een formatie met de PVV op gang te krijgen. Hoogleraar Broeksteeg houdt zijn hart vast.
Ook voor PVV, VVD, NSC en BBB is het Kerstreces voorbij. Vanaf dinsdag onderzoekt informateur Ronald Plasterk in een korte tussenronde onder andere of de vier het eens kunnen worden over „een gezamenlijke basislijn” voor het waarborgen van de rechtsstaat. Pas als dat het geval blijkt, gaan de onderhandelingen echt de diepte in.
Hoogleraar staatsrecht Hansko Broeksteeg (Radboud Universiteit Nijmegen) ziet volop redenen voor zo’n tussenstap. „Dan denk ik alleen al aan de steken die de overheid laat vallen, bijvoorbeeld in de uitvoering van de wetten en regels over fraudebestrijding. En in de hersteloperatie die na de kinderopvangtoeslagaffaire in gang is gezet. Daarin zien we dat de overheid de uitvoering van bepaalde wet- en regelgeving gewoon niet aankan. Daar zit echt een probleem.”
Dat Wilders na zijn eclatante zege op 22 november het voortouw heeft in de formatie is volgens hem reden te meer om tijdig afspraken te maken over de rechtsstaat. Daarbij zit de dreiging van Wilders hem wat Broeksteeg betreft nog niet eens zozeer in de afzonderlijke voorstellen die hij doet als wel in het feit „dat hij de democratische rechtsstaat onvoldoende erkent”.
De democratische rechtsstaat is hét kernbegrip in deze discussie. Wat bedoelen we daar precies mee?
„Ergens is dat best een diffuus begrip, omdat ook juristen onderling verdeeld zijn over de vraag wat er wel en niet onder valt. Maar over wat de pijlers zijn, bestaat grote consensus. Dan heb je het over vrije en geheime verkiezingen, over de toegankelijkheid van een onafhankelijke en onpartijdige rechter, over de aanwezigheid van grondrechten waarop je je als burger kunt beroepen en over het uitgangspunt dat de overheid alleen maar mag handelen op basis van een wet.”
Hoe kan een begrip dat niet exact is af te bakenen een toetssteen zijn voor uitingen of beleidsvoorstellen waar partijen elkaar op aan kunnen spreken?
„Dat kan als de pijlers onder de rechtsstaat in de discussie centraal staan. Neem de discussie over de voors en tegens van een constitutioneel hof dat wetten die de Kamer heeft aanvaard kan toetsen aan de Grondwet. Je kunt twisten over de vraag of dat een goed plan is of niet. Maar dan is het wel zaak om scherp te houden dat de democratische rechtsstaat ook zonder zo’n hof goed functioneert.
Stel, de Kamer vraagt straks om een stuk, maar de regering geeft dat niet vrij dan is het idee van Omtzigt dat zo’n constitutioneel hof zich daar een oordeel over vormt. Dat is prima, maar of je daar voor of tegen bent is meer een politieke dan een rechtsstatelijke discussie, die niet meteen aan de pijlers van de rechtsstaat raakt.”
Vrij snel na de verkiezingen gingen er al pleidooien op om de benoemingsprocedure van rechters tegen het licht te houden. Is dat iets wat Plasterk ter discussie moet stellen?
„Dat betwijfel ik. Het is waar dat rechters in Nederland worden benoemd door de regering. Sterker nog, voor de invulling van een vacature bij de Hoge Raad mag de Tweede Kamer een voordracht doen. Ik geef toe dat zoiets mis kan gaan. Zie Polen. De regering daar wilde meer grip krijgen op de rechterlijke macht en ging daarin veel te ver. En toch heeft de grondwetgever er bewust voor gekozen dat de regering rechters benoemt en de Kamer kandidaten voor de Hoge Raad kan voordragen. Zo voorkom je een te absolute machtenscheiding, met als risico een losgezongen rechterlijke macht met een ons-kent-ons-cultuur. De bemoeienis van de Tweede Kamer zorgt er bovendien voor dat de samenstelling van de Hoge Raad in bepaalde mate democratisch is gelegitimeerd.”
Als u de gespreksagenda over de rechtsstaat moest samenstellen, wat kwam er dan op de lijst?
„Dan zou ik zeker focussen op de ongrondwettelijke standpunten in het PVV-verkiezingsprogramma. Denk bijvoorbeeld aan de wet die het Koranbezit of het moskeebezoek strafbaar wilde stellen en die Wilders maandag heeft ingetrokken. Daarmee schoof hij het recht op godsdienstvrijheid voor een hele bevolkingsgroep opzij.”
Kan Wilders zich verweren tegen de kritiek dat hij niet-rechtsstatelijk bezig is met het argument dat partijen doorlopend voorstellen doen om de Grondwet te wijzigen?
„In heel veel gevallen is dat een kulargument. Die voorstellen zijn er bijvoorbeeld op gericht de Koning belasting te laten betalen. Daarvoor moet je ook de Grondwet wijzigen. Als je de positie van de minister-president wilt versterken ook. Maar dan praat je over het aanpassen van institutionele bepalingen. Wat mij betreft is dat echt van een andere orde dat het ontnemen van fundamentele vrijheidsrechten aan een bepaalde groep.”
Linkse partijen geven hoog op van de Grondwet, maar intussen heeft GL-PvdA-Kamerlid De Hoop wel een wet in voorbereiding over het inperken van artikel 23 over de onderwijsvrijheid.
„Ik ben geen voorstander van zijn voorstel om in dat artikel een acceptatieplicht op te nemen. In mijn ogen begeef je je daarmee op een hellend vlak, maar zijn voorstel is wel rechtsstatelijk.”
Wat is het verschil met Wilders’ moskee- en Koranverbod?
„De Hoop zegt niet: scholen voor bijzonder onderwijs moeten compleet worden afgeschaft. Of: het recht van christenen om een eigen school op te richten, moet enorm worden ingeperkt. Hij zegt: scholen houden in de kern het recht op een eigen toelatingsbeleid, maar kinderen van ouders die de grondslag niet onderschrijven, maar wel respecteren mogen ze niet weigeren. Met zijn voorstel beland je in het grijze gebied, Wilders gaat duidelijk een paar stappen te ver.”
U zei zo-even: de grootste dreiging van Wilders zit hem in het feit dat hij de democratische rechtsstaat onvoldoende erkent. Waar denkt u dan aan?
„Nadat het gerechtshof hem in hoger beroep had veroordeeld voor zijn ”minder-Marokkanen-uitspraak” verklaarde hij de rechtspraak failliet en zei hij: „Nederland is corrupt.” Dan kom je aan een pijler onder de rechtsstaat: de scheiding der machten. Iemand moet in geschillen het laatste woord spreken, ook in strafzaken tegen politici. In alle westerse democratieën is dat de rechterlijke macht. Daarvoor is geen alternatief. Natuurlijk, de rechter bekritiseren mag. Ook daarin heb je grijstinten. Een wetenschapper die zegt dat de Hoge Raad de plank misslaat en dat wetenschappelijk onderbouwt heeft ook kritiek, maar ondergraaft daarmee nog niet zijn gezag. Wilders deed dat met zijn frontale aanval wel en dat is zorgelijk. Zeker als je daarbij bedenkt dat die aanvallen op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht meewegen in de politieke aantrekkingskracht die hij op een deel van de kiezers heeft.”
Welke uitkomst van deze tussenronde zou u het meest geruststellen?
„Het zou in elk geval schelen als Wilders VVD, NSC en BBB de garantie geeft dat hij in woord en daad zal nalaten te zagen aan de pijlers van de rechtsstaat.”
Oud-justitieminister Grapperhaus (CDA) zei zaterdag in Trouw dat hij pas gerust is op de mogelijke regeringsdeelname van de PVV als partijen een document ondertekenen dat de autonomie van belangrijke spelers in de democratische rechtsorde, zoals de Raad van State, garandeert. Zegt u hem dat na?
„Als die met rust worden gelaten, lijkt mij dat inderdaad winst. Maar of het genoeg is, daar ben ik nog niet zeker van. Uiteindelijk heeft zo’n verklaring of wat voor document het ook wordt alleen effect als dat Wilders ook bindt. En dat doet het in mijn ogen alleen als hij niet in de Kamer blijft, want dan kan hij daarvandaan blijven schieten op de regering.
Als Wilders meedoet, moet hij ook toetreden tot het kabinet en regeringsverantwoordelijkheid gaan dragen. Dat maakt de kans het grootst dat hij zich zal matigen.”
