Met het oog daarop is het fijn dat met enige regelmaat boeken verschijnen waarin (beroemde) auteurs hun persoonlijke herinneringen aan het papier toevertrouwen. Aan die lange rij van memoires voegde Timothy Garton Ash een indrukwekkende titel toe. Met het citaat van Kierkegaard op het schutblad.

In ”Europa. Een persoonlijke geschiedenis” reist de Engelse hoogleraar Europese studies en voormalig journalist terug in de tijd om verslag te doen van de ontwikkelingen in Europa vanaf 1945. Zoals de titel al doet vermoeden, schrijft hij zijn reconstructie op basis van zijn eigen aantekeningen. Die insteek geeft verrassende inzichten.

Dat komt onder meer doordat hij in al die jaren veel bekende mensen heeft ontmoet. Neem bijvoorbeeld het interview met Helmut Kohl, de eerste Bondskanselier van het verenigde Duitsland. „Beseft u wel dat u tegenover de directe opvolger van Adolf Hitler zit”, vraagt die aan Garton Ash. Met andere woorden: Beseffen we wel het historische gewicht van de hereniging?

Hunnen

Iemand die niet zo enthousiast was over die Duitse eenwording was Margaret Thatcher. Garton Ash beschrijft dat de Britse premier in 1990 achterdochtig aan haar adviseurs vroeg of „we in wezen niet te maken hebben met de Hunnen van vroeger?” Vijf uur had de groep adviseurs nodig om haar ervan te overtuigen dat Kohl toch echt van een andere orde was.

Toch zijn het niet de ontmoetingen met de grote wereldleiders die in het boek de meeste indruk maken. Als journalist interviewde Garton Ash vele ‘gewone’ mensen. Juist die kleine, persoonlijke verhalen geven iets weer van wat beslissingen op het wereldtoneel uitwerken in persoonlijke levens.

Tragisch dieptepunt daarbij zijn de Balkanoorlogen en de genocide in Srebrenica. Garton Ash wijdt er verschillende bladzijden aan. „Ik ben net terug uit 1945” verzucht hij in zijn dagboek als hij het verhaal heeft gehoord van een van de moordenaars bij de massamoord. Deze herinnerde zich nog een 15-jarige jongen, die met een bleek gezicht neerknielde naast zijn moeder om in zijn achterhoofd geschoten te worden. „„Moeder! Moeder!” fluisterde hij.”

Terecht houdt Garton Ash de lezer voor dat de oorlog in voormalig Joegoslavië in de jaren 90 de eerste oorlog op het Europese continent sinds de Tweede Wereldoorlog was. Commentatoren vergeten dit nogal eens wanneer zij hetzelfde zeggen over de oorlog in Oekraïne. Hoe kan het toch dat zij daarbij Joegoslavië over het hoofd zien? Omdat de Europeanen vrolijk voortleefden terwijl het drama zich voltrok in hun eigen achtertuin, aldus de auteur.

Rol van religie

Een andere spiegel die de auteur zijn lezers voorhoudt, is dat je niet te snel voorbij moet gaan aan de rol van religie. Juist in een seculariserend (West-)Europa speelt die neiging nog wel eens op. Garton Ash’ tijdreis door ruim zeventig jaar Europa laat juist zien dat religie een factor van formaat is bij veel gebeurtenissen. Of het nu gaat om de religieuze motivatie achter de aanslagen van 9/11 of de invloed van Paus Johannes Paulus II op de totstandkoming van de Poolse protestbeweging en latere vakbond Solidarność in 1980: de gebeurtenissen kun je niet duiden zonder kennis te hebben van religie.

Kennis van geschiedenis en religie is dus nodig om, terugkerend bij het leitmotiv van Kierkegaard op het schutblad van dit boek, de geschiedenis achterwaarts te kunnen begrijpen. We moeten niet te snel denken dat de geschiedenis onvermijdelijk een bepaalde kant opgaat. Of dat de Europese hegemonie vanzelfsprekend is. Garton Ash drukt zijn lezer nog maar eens op het hart: het heden is het gevolg van „buitengewone individuen, enkele historische processen en een vleugje gelukkig toeval.”

Boekgegevens

Europa. Een persoonlijke geschiedenis, Timothy Garton Ash; uitg. De Geus; 
405 blz.; € 26,99