Op 13 september 1946 stierf Amon Leopold Göth door ophanging. De galg waaraan hij zijn einde vond, stond in de buurt van het Poolse stadje Płaszów. Daar zwaaide ”de slager van Płaszów” jarenlang de scepter in het concentratiekamp. Zijn meedogenloosheid en moordlust kostte duizenden gevangenen –voornamelijk Joden– het leven.

Dat gevangene Josef Lewkowicz niet door Göth werd doodgeschoten, mag gerust een wonder heten. Een van Göths hulpjes redde Josefs leven door hem zo hard af te ranselen dat hij buiten bewustzijn raakte. Dat was voor Göth op dat moment genoeg: hij draaide zich om en schoot een andere gevangene dood.

Het is één voorbeeld van de misdadigheden die Göth beging. Een van de wonderbaarlijke wendingen in het leven van Josef Lewkowicz ook, waardoor hij tachtig jaar na dato zijn ervaringen kan navertellen. De Poolse Jood –voor de Duitsers slechts bekend onder nummer 85314– overleefde zes concentratiekampen en was betrokken bij de val en veroordeling van Göth. Bij uitgeverij HarperCollins verschenen net voor de zomer de memoires van Lewkowicz. De Britse auteur Michael Calvin tekende het verhaal op.

Verschrikkingen

Mijn aandacht voor ”De overlever” werd getrokken door de ondertitel van het boek: ”Hoe ik zes concentratiekampen overleefde en daarna nazi-jager werd”.

Zes concentratiekampen overleven, hoe is dat mogelijk? Het ís ook een wonder, benadrukt Lewkowicz. Hij doet een boekje open over de verschrikkingen onder het naziregime, de willekeur waarmee gevangenen werden behandeld, en de vele bekenden die hij om zich heen zag wegvallen door ziekte, uitputting en sadisme. Tegelijkertijd blijkt tussen de regels door dat de overlever in sommige kampen maar heel kort zat: enkele dagen tot weken soms. Dat doet geen afbreuk aan de verschrikkingen, maar plaatst de bewering over die kampen wel in zeker perspectief.

Toen eindelijk de bevrijding kwam en Lewkowicz zijn onderdrukkers bleek te hebben overleefd, wachtte hem al snel een nieuwe taak: het opsporen van nazikopstukken. Gewapend met Amerikaanse papieren en een auto ging hij op pad om vergelding te zoeken voor elk slachtoffer dat viel door de nazi’s. Zijn ooggetuigenverslag droeg uiteindelijk bij aan de veroordeling van Göth door het Poolse hooggerechtshof.

Na het opsporen van de nazi’s ging Lewkowicz opnieuw op zoek. Nu naar Joodse kinderen die tijdens de oorlog bij Poolse gezinnen waren ondergebracht. Zijn ultieme doel was om hun een thuis te bieden, 
liefst in Palestina. Het leidde tot hevige strubbelingen: met Poolse burgers die wel klaar waren met de slachtofferrol van Joden en hun pleegkinderen niet wilden afstaan, en met Poolse ambtenaren die onder invloed van het communisme een nieuw Joods gevaar zagen opkomen. Lewkowicz was echter vastbesloten en daarom onverzettelijk: Joodse weeskinderen verdienden beter.

Die onverzettelijkheid leek, samen met moed, een handelsmerk van Lewkowicz te zijn. Door op cruciale momenten niet op te geven, wist hij soms onmogelijke dingen voor elkaar te krijgen. Toch zorgde zijn manier van werken af en toe ook voor opgetrokken wenk­brauwen. Want Lewkowicz mocht er dan van overtuigd zijn dat het voor Joodse weeskinderen beter was om een nieuwe toekomst in Palestina op te bouwen, naar hun eigen mening vroeg hij niet. Hoe verstandig was het eigenlijk om die kinderen soms met geweld weg te halen uit een omgeving waar ze zich waren gaan hechten? En was zijn opportunisme voor de 
goede zaak altijd even verstandig of gerechtvaardigd?

Geloof

Bij de keuzes die Lewkowicz maakte, speelden zijn onomstotelijke geloof in Palestina en in de God van de Thora duidelijk een rol. Uit het hele boek blijkt verder dat de Joodse zaak en de Joodse godsdienst nog steeds een enorme rol in Lewkowicz’ leven spelen. Regelmatig komt de Almachtige in zijn boek ter sprake, en de vele belangrijke en minder belangrijke personen die de revue passeren maken duidelijk dat de Joodse identiteit diep met Lewkowicz’ bestaan is vervlochten. Ook de doden blijven een prominente plaats in zijn leven innemen. Op sommige momenten lijkt ”De overlever” daardoor meer op een document waarmee Lewkowicz een gedachtenisschuld aan alle omgekomen Joodse familieleden en vrienden wil inlossen dan op een egodocument. Meer dan eens ook schrijft Lewkowicz dat het noemen van hun namen de enige manier is om de gedachte aan hen levend te houden.

Het gevolg daarvan is dat de memoires nogal meanderen. De opsomming van tal van persoonlijke ervaringen en wapenfeiten en hele lijsten van personen die Lewkowicz in zijn herinneringen wil laten voortbestaan, maken het boek op den duur soms hopeloos verwarrend en traag. Maar misschien moet je dat een man op leeftijd die de oorlog en zijn doden aan de vergetelheid wil ontrukken maar niet te veel kwalijk nemen.

Boekgegevens

”De overlever. Hoe ik zes concentratiekampen overleefde en daarna nazi-jager werd”, Josef Lewkowicz met Michael Calvin; uitg. Harper­Collins; 286 blz.; € 22,99