Eerlijkheidshalve moet ik zeggen dat ik als klassiek gereformeerd predikant niet eerder zo’n grondige en boeiende studie heb gelezen over de wortels van de gereformeerde liturgie. Zowel historisch als theologisch is het lezen van ”Gereformeerde getijden. Over vroegmoderne vernieuwing van het spirituele levensritme” een boeiende exercitie. Dr. Speelman en dr. Timmerman, met een bijdrage van dr. Van der Knijff, zijn er wat mij betreft uitstekend in geslaagd om het dagelijkse getijdengebed voor het voetlicht te brengen. Zij bespreken de oorsprong en ontwikkeling van het getijdengebed aan de hand van primaire bronnen (opgenomen in hoofdstuk 8) en geven ook een hedendaagse actualisatie. Hoe belangrijk is het dat er op geestelijk vormende praktijken, zoals Woordverkondiging, zang en gebed, wordt gereflecteerd met het oog op het heden.

In ”Gereformeerde getijden” worden na een hoofdstuk over het getijdengebed tot aan de 16e-eeuwse reformaties, de kritiek en transformatie in de 16e eeuw beschreven. Hierna wordt ingezoomd op het getijdengebed in Zürich, Genève en de Nederlanden in de 16e en begin 17e eeuw. De schrijvers laten zien op welke manier het getijdengebed bepalend is geweest voor de ordening van de tijd. Door de Reformatie wordt het klassiek-liturgisch getinte levenspatroon diepgaand beïnvloed. Dit betreft niet alleen de wijziging van oriëntatie op ruimte naar tijd, maar ook de ordening en beleving van de tijd en de gevolgen hiervan voor de spiritualiteit. ”On Time, Punctuality, and Discipline in Early Modern Calvinism” van Max Engammare vormt hierbij ook een belangrijke bron. Speelman en Timmerman laten zien dat het Calvijn is gelukt om in Genève de traditie van een terugkerend gezamenlijk gereformeerd morgen- en avondgebed te laten inburgeren. De nieuwe getijdenspiritualiteit bestaat uit voortgaande Schriftlezingen met uitleg en daarmee dagelijkse voeding en vorming. Op deze wijze wordt het hele leven doortrokken van het Woord en de gebeden.

Spiegel

Ons wordt als nazaten van de reformator (met nogal eens een hoog arbeidsethos) een indringende spiegel voorgehouden. Tegenover de verzakelijking presenteert Calvijn een meer doorleefde, warme en sociaal-maatschappelijk betrokken opzet. De dagelijkse gereformeerde officies gebruikte Calvijn om aandacht te vragen voor het persoonlijk heil van de bidders, de opbouw van de kerk en de nood van de wereld. Werd het psalter in de kloosters voor de Reformatie iedere week helemaal doorgebeden/gezongen, in Calvijns ordening wordt door de gemeente het gehele psalter tweemaal per jaar doorgezongen. De omvorming van het bestaande monastieke urengebed tot vaste momenten voor iedere christen is voor de reformatoren een noodzakelijke Bijbelse plicht en roeping. Niet alleen publiek, maar ook privé. Ik bespeurde tijdens het lezen over deze reformatorische gebruiken een sterke hunkering naar soortgelijke doordeweekse getijdengebeden in de hedendaagse christelijke gemeente. In plaats van in de kerkelijke rosmolen (Van Brummelen) dol te draaien, zouden jongeren en ouderen meer gebaat zijn bij korte doordeweekse diensten van Woord en gebed dan bij een veelvoud aan kerkelijke activiteiten.

Het hoofdstuk met de liturgie-historische en theologische dieptepeiling naar de motieven voor dagelijkse gebedsgetijden maakt verschillen duidelijk tussen Zürich en Genève. Voor Calvijn is de dienst rond Woord en sacrament een deelname aan en eenwording met het lichaam van Christus. Woord, gebed, avondmaal en gemeenschap vormen samen het geestelijke lof- en dankoffer van de kerk. De doorwerking in ons eigen land krijgt aan de hand van een waardevolle en belangwekkende paragraaf over de ”Dagelijcksche oeffeninghe” (1629) van Arnoldus Oortcampius concreet kleur. In dit boekje geeft Oortcampius, die van 1594 tot 1632 in Amersfoort werkzaam was, een uitgebreid programma om de dagelijkse huisgodsdienst gestalte te geven met drie momenten van maximaal een halfuur. Een afsluitend hoofdstuk, ”Balans” getiteld, steekt oecumenisch in. Iets meer aandacht voor de gereformeerde accenten was wat mij betreft wel gewenst geweest. Dit neemt niet weg dat ik dit boek om twee redenen vrijmoedig van harte wil aanbevelen. Allereerst zou het een plaats verdienen tussen de literatuur voor een vak als liturgiek met het oog op de klassiek gereformeerde eredienst. Ten tweede draagt het boek in belangrijke mate bij aan de hedendaagse reflectie op herleving van het getijdengebed met aansluiting bij ons levensritme. Mijn afdronk hierbij is de noodzaak tot reformatie!

Boekgegevens

”Gereformeerde getijden. Over vroegmoderne vernieuwing van het spirituele levensritme,” Herman A. Speelman en Daniël Timmerman; uitg. Summum Academic Publications; 333 blz.; € 39,99