„Wij zijn hier om ons vaderland te verdedigen”, zegt soldaat Kropp tegen zijn maten. „Maar de Fransen zijn ook hier om hun vaderland te verdedigen. Wie heeft er nu gelijk?”

De Grote Oorlog woedt volop en al heel wat kameraden van Paul Bäumer zijn omgekomen. Tussen twee militaire uitvallen tegen de Fransen in zit hij met enkele vrienden op veilige afstand van het slagveld te mijmeren. De jongens, amper 18 jaar, brengen hun vrije tijd door met kaarten, slap geklets en heel veel andere soldatenbezigheden meer als opeens het waarom van hun strijd ter sprake komt. Wie heeft er eigenlijk belang bij al deze gevechten? Waarom sneuvelden er al zoveel jongens – vaak bij bosjes tegelijk en soms op de gruwelijkste manieren? En waarom staan de architecten van de strijd niet met hun voeten in de modder? „Er zitten vast en zeker nog andere mensen achter, van die heren die aan de oorlog willen verdienen”, bromt een van de jongens.

Het is een scène, op twee derde van ”Van het westelijk front geen nieuws”, die tot nadenken stemt. De beroemde oorlogsklassieker werd weliswaar bijna 95 jaar geleden geschreven tegen de achtergrond van de Eerste Wereldoorlog, maar anno 2023 zijn de tonelen nauwelijks gewisseld. Het krijgsmaterieel veranderde en het verbandmateriaal innoveerde mee, maar de lichamelijke en psychische verscheurdheid die een oorlog met zich meebrengt zijn onverminderd groot. Geen wonder dus dat de 32e druk van Remarques roman nog dezelfde vragen oproept, ook al ligt het strijdtoneel allang niet meer in Vlaanderen maar in Oekraïne. Wie heeft er eigenlijk belang bij al dit bloedvergieten?

Tijdloze aanklacht

”Van het westelijk front geen nieuws” –oorspronkelijk verscheen het boek in het Duits onder de titel ”Im Westen nichts Neues”– is opeens weer relevant als het boek eind 2022 wordt verfilmd. Min of meer tegelijk verschijnt bij uitgeverij Bijleveld de 32e druk van de Nederlandse vertaling. Die leest, met in het achterhoofd de fronten in Oekraïne, als een tijdloze aanklacht – al ontkende de auteur in zijn woord vooraf nadrukkelijk dat het boek zo was bedoeld.

Natuurlijk laat de Eerste Wereldoorlog zich in veel opzichten niet met de huidige oorlog op ons continent vergelijken. Toch is het niet moeilijk om in de vechtende kameraden van toen de strijdende militairen van nu te zien. Of om de scènes met sneuvelende soldaten in te kleuren met de beelden die ons dagelijks via allerlei kanalen bereiken. Om achter het angstige thuisfront de moeders en kinderen te zien die vorig jaar in allerijl een veilig heenkomen zochten.

Het soldatenleven dat Remarque –die tijdens de Eerste Wereldoorlog zelf in de loopgraven vocht– in zijn klassieker beschrijft, puilt soms uit van platvloersheden en gewelddadigheid. Het boek verdient om die reden geen aanbeveling. Tegelijkertijd beschrijft Remarque een werkelijkheid waarvan de meeste westerlingen zich geen voorstelling kunnen maken. Juist dat maakt het boek relevant. Want wie uit de eerste hand verneemt wat oorlog betekent voor de mensen die hun leven op het spel zetten, denkt er misschien nog eens extra over na.

Omstanders

Opeens blijkt de rol van omstanders dan niet meer zo neutraal te zijn. Had een nationalistische leraar niet zijn mond vol gehad over vaderlandsliefde en heldendom, dan was het grootste deel van Pauls klasgenoten nog in leven geweest. Dan hadden ze ook nog toekomstperspectief gehad, zonder bang te hoeven zijn voor een toekomst vol gewetenskwelling buiten de loopgraven. Dan hadden ze gezien dat de vijand ook gewoon mens is.

En hadden de strijdende partijen een stopknop gevonden in plaats van steeds maar nieuwe lichtingen soldaten met steeds slechter materieel naar het front te sturen, dan was ook de gewone burger veel leed bespaard gebleven.

Nu blijkt een mensenleven in het geopolitieke steekspel van weinig waarde, maar draagt slechts een kleine groep de last voor velen. Daarvan zou de lezer in het vrije Westen zich bewuster mogen zijn. Tegen het decor van de oorlog in Oost-Europa blijkt ”Van het westelijk front geen nieuws” nog altijd actueel –en een oproep tot hernieuwde bezinning op ons doen en laten.

Boekgegevens

Van het westelijk front geen nieuws, Erich Maria Remarque; uitg. Erven J. Bijleveld, tweeëndertigste druk, 2023; 208 blz.; € 19,90