Op 10 december, de sterfdag van Alfred Nobel, neemt ze de Nobelprijs voor literatuur in ontvangst.

Aan de uitreiking van de prijs gaat een lange procedure vooraf. En dat mag ook wel, gezien wat de prijs vertegenwoordigt: een geldwaarde van bijna een miljoen euro en veel internationale aandacht. Dat laatste geldt in het bijzonder voor Ernaux (82), een veel vertaalde schrijfster die de publiciteit niet schuwt. In Nederland was Ernaux relatief onbekend, maar dat is snel aan het veranderen. In 2020 verscheen een vertaling van haar belangrijkste boek ”Les années”, ”De jaren”. Het is inmiddels twaalf keer herdrukt. Dit jaar verschenen in het Nederlandse taalgebied maar liefst drie heruitgaven van haar werk: ”De schaamte”, ”Meisjesherinneringen” en ”Het voorval”.

In een telefonisch interview afgenomen na de toekenning van de Nobelprijs, werd Ernaux gevraagd welk boek we het best kunnen lezen om kennis te maken met haar werk. Ze antwoordde dat het moeilijk kiezen is: „Mijn boeken lijken niet op elkaar.” Een antwoord dat me verbaast, want qua stijl lijken haar boeken juist erg op elkaar. Ook komen steeds dezelfde thema’s terug: haar volkse afkomst, de groeiende kloof met dat milieu, de onderdrukking van vrouwen en iedere vorm van onderdrukking en ongelijkheid. Inspiratiebron voor haar boeken is steevast haar eigen leven. Ze schrijft over de clandestiene abortus die ze onderging, over haar ouders, het arbeidersmilieu van haar jeugd, haar leven als echtgenote, de echtscheiding, borstkanker, liefdesrelaties. Ze schrijft er open, schaamteloos, over.

De laureaat tipt uiteindelijk ”De jaren” als beste kennismaking met haar werk. Dat boek, haar magnum opus, wordt wel getypeerd als ”een collectieve biografie”. Het omspant haar leven (vanaf de jaren vijftig tot het begin van de 21e eeuw), dat ze plaatst in de context van de grotere geschiedenis. Het verhaal springt van beschrijvingen van foto’s naar nieuwsberichten, van reclames naar persoonlijke herinneringen. Van de dood van De Gaulle naar de aankoop van een pick-up en langspeelplaten.

Eettafel

Een terugkerend referentiepunt is de eettafel. Vroeger als de familie op feestdagen om de tafel zat, praatten de ouderen, de jongeren luisterden of deden alsof. De gesprekken gingen over de oorlog, „een verhaal vol doden en geweld en verwoestingen, dat werd verteld met een uitgelatenheid die bij tussenpozen leek te moeten worden ontkracht door een op pathetische, plechtige toon uitgesproken „dat wil je nooit meer meemaken”, gevolgd door stilte”. Hoe anders zijn de feestmaaltijden en gesprekken een halve eeuw later. Ernaux typeert ze weergaloos goed. Haar inmiddels veertigjarige kinderen „die er met hun jeans en hun Converse sneakers nog altijd als tieners uitzien” bepalen het gesprek. Het gaat over de nieuwste aankopen, de laatste versie van dit, het laatste model van dat, over „alles waarmee de tafelgenoten datgene wat ze al van elkaar wisten konden actualiseren (…) en daarbij heimelijk het geloof in de voortreffelijkheid van de eigen manier van leven konden bevestigen”.

De grootouders komen discreet tussenbeide: ze proberen een matigende invloed uit te oefenen en te vermijden dat de ”koude kant” wordt uitgesloten, gedogen de schampere opmerkingen over hun technologische onkunde. „We voelden ons de toegeeflijke, leeftijdloze akela van een uitsluitend uit tieners bestaand stamverband – en het wilde maar niet tot ons doordringen dat we grootouder waren, alsof die titel eens en voor al aan onze eigen grootouders was voorbehouden.”

Het boek valt me aanvankelijk tegen – heeft deze auteur een Nobelprijs gewonnen? Het is ook erg op Frankrijk gericht. Interessanter wordt het als er een overlap komt met mijn eigen herinneringen begin jaren 80: walkmans, angst voor aids, acties voor hongerend Ethiopië. Pas aan het eind krijgen deze memoires me te pakken. Knap hoe Ernaux het hoge leeftempo van de 21e eeuw ook in de stijl van haar proza weet te vangen. Ontwikkelingen buitelen over elkaar heen, de zinnen versnellen. Ze beschrijft hoe het leven wordt bepaald door vlugge klikken op het scherm, door een overdaad van alle soorten informatie („een tot in het oneindige herhaalde vondst van wat je niet zocht”) en het verwoede foto’s maken en versturen („de verdubbeling van het bestaan”). In rake bewoordingen typeert ze de „zachte, blijmoedige dictatuur” van de commercie die een grenzeloze stroom van producten op de markt kwakt en die, ironisch genoeg, hoogtij viert rond Kerst. En je doet er desondanks aan mee, „als een offer dat je brengen moest, een plicht om geld uit te geven die je vervulde voor een willekeurige god”.

Kelder

Hoewel Ernaux expliciete seksuele zinspelingen niet schuwt, en daarmee de seksuele revolutie die zich vanaf de jaren 60 voltrok een plek geeft, is dit boek niet speciaal aanstootgevend. Dat kan allerminst van al haar boeken gezegd worden. Sommige kun je sowieso beter links laten liggen, het is lectuur die je bezoedelt. Dit jaar zal bijvoorbeeld een vertaling verschijnen van ”Le jeune homme” (”De jongeman”), waarin ze vertelt over een relatie met een dertig jaar jongere man. In ”Se perdre” (”Zich verliezen”) publiceert ze onverkort het dagboek dat ze bijhield toen ze een stormachtige relatie met een Russische diplomaat onderhield. Ze voelt een drang om te schrijven over dat waarvoor ze zich schaamt, om taboes te doorbreken. „Alsof de deur van een kelder zich opent en ik coûte que coûte naar binnen moet gaan” (”Se perdre”).

Illegale abortus

Die behoefte om te schrijven over ongemakkelijk dingen, daar begon het mee. In haar debuut ”Lege kasten” vertelt ze over een illegale abortus, een ervaring die ze herneemt in ”Het voorval”. Dat zíj, een meisje uit de arbeidersklasse dat mag doorleren, haar studie zou moeten afbreken voor een zwangerschap is van een ondenkbare schande. Ze durft het haar ouders niet te vertellen, het vriendje is vertrokken en ze vindt bij niemand gehoor. Het laat eens te meer zien hoe belangrijk hulp voor ongewenst zwangere vrouwen is. Proabortusactivisten zullen echter een andere conclusie trekken. Ernaux baseert zich voor haar teksten vaak op „het grote herinneringsvermogen van de schaamte, dat minutieuzer is dan enige andere vorm van herinnering”. Vaak gaat het om pijnlijke situaties uit haar jeugd in een lage sociale klasse, maar ook om situaties uit een recent verleden. Hoe ze bijvoorbeeld als volwassen vrouw een interview geeft en dan de rol van zichzelf speelt: een sympathieke auteur die haar werk toelicht, terwijl ze zich mentaal een wrak voelt.

Ongetwijfeld bepaalt haar eerlijkheid, waarbij ze zich zelf allerminst spaart, voor een groot deel haar succes. Niet voor niets roemde het Nobelprijscomité haar „moed en klinische scherpte”. Helaas komen er ook duistere zaken uit ‘de kelder’ van haar herinnering, die daar beter hadden kunnen blijven liggen.