Het is uitgestorven deze ochtend bij de grenspost van Kuźnica. Een grenswachter loopt moederziel alleen over de asfaltvlakte, die bezaaid ligt met betonblokken. Een monotoon beeld: een grijze lucht en kleurloze abri’s – weliswaar af en toe opgevrolijkt door een rood-witte slagboom. Achter het terrein, golvend over de heuvels, steken de stalen spijlen van de barrière die Polen van Wit-Rusland scheidt, helder af.

Het hek, dat twee jaar geleden werd voltooid, is 186 kilometer lang en bijna 5 meter hoog. De fortificatie is opgebouwd uit 10 centimeter dikke spijlen en voorzien van twee dikke rollen prikkeldraad. Circa 5000 camera’s en meer dan 10.000 soldaten, politieagenten en grenswachten bewaken de barrière.

„Gisteren deden 120 migranten een poging de grens over te steken”, zegt Katarzyna Zdanowicz van de Poolse grenswacht. De blondine staat naast het hek en wijst naar de spijlen. „Met ladders klimmen ze erover, met schoppen graven ze eronderdoor of met slijpers gaan ze het hek te lijf”, zo laat ze camerabeelden op haar telefoon zien. Vaak zonder succes. „Zeker 98 procent pakken we direct op.”

Molotovcocktails

Terug naar november 2021. Aan de Pools-Wit-Russische grens bij Kuźnica verschijnen ineens duizenden migranten – een onlogische migratieroute voor de vluchtelingen die uit het Midden-Oosten afkomstig zijn. Per direct sluiten de autoriteiten de grensovergang met prikkeldraad af. Migranten vallen met stenen en molotovcocktails de militaire politie aan, die hen opwacht met stokken, en met traangas en waterkanonnen hen probeert te verdrijven, laat Zdanowicz –die erbij was– op een filmpje zien.

„Het was een oorlogssituatie”, vertelt Zdanowics, terugblikkend op die novemberdagen.

Meteen is duidelijk dat Wit-Russische beambten de vluchtelingen helpen bij hun pogingen om de grens over te steken. Agenten geven aanwijzingen hoe ze het gemakkelijkst in Polen kunnen komen en vluchtelingen krijgen hulpmiddelen.

Zdanowicz: „Zonder hulp van Wit-Rusland is het voor vluchtelingen onmogelijk om de grens over te steken.”

In de eerste maanden van dit jaar zijn al 6000 pogingen gedaan om de Pools-Wit-Russische grens over te steken, tegen 29.000 geregistreerde pogingen vorig jaar.

Nieuws in beeld

Duizenden migranten lopen in november 2021 vanuit Wit-Rusland richting de Poolse grens bij Kuźnica. beeld Belta, Leonid Scheglov

Een migrant probeert in november 2021 het Poolse grenshek bij Kuznica kapot te maken en de grens naar Polen over te steken. beeld Belta, Leonid Scheglov

Duizenden immigranten –voornamelijk uit het Midden-Oosten–  wachten in november 2021 voor de grensovergang bij Kuznica om de grens over te komen. De Poolse militaire politie houdt hen tegen. beeld Belta, Leonid Scheglov

Duizenden migranten slapen in november 2021 bij nacht voor het Poolse grenshek bij Kuznica op de grens tussen Polen en Wit-Rusland. beeld Belta, Leonid Scheglov

Een jongen zit in november 2021 bij een vuurtje in een tentenkamp aan de Pools-Wit-Russische grens bij Kuznica. beeld Belta, Maxim Guchek

Migranten worden in november 2021 door de Poolse militaire politie met waterkanonnen op afstand gehouden, tijdens een aanval op de Poolse grens bij Kuznica. beeld Grensbewakingsdienst van Wit-Rusland

Migranten vragen in november 2021 bij Kuznica om toegang tot Polen. beeld Belta, Leonid Scheglov

Hybride oorlog

Rusland en het bevriende Wit-Rusland misbruiken migranten in hun hybride oorlogsvoering, legt advocaat en mensenrechtenactivist Maria Poszytek van de Helsinki Foundation for Human Rights (HFHR) in haar kantoortje in Warschau uit. Het wordt de instrumentalisatie van migratie genoemd. „Immigratie is een van de meest controversiële onderwerpen in Europa. Dus sturen Wit-Rusland en Rusland bewust immigranten, in de hoop onze Europese samenlevingen te destabiliseren.”

„Mensen uit Afrika en Azië worden visa voor een kort verblijf in Wit-Rusland aangeboden, vervolgens worden ze naar de Poolse grens getransporteerd en daar geholpen over te steken”, legt Poszytek uit. Daarna zijn ze in de Schengenzone en kunnen ze vrij doorreizen naar andere EU-lidstaten.

Tot voor kort. Sinds de humanitaire crisis in 2021 voerden verschillende EU-lidstaten grensbeperkende maatregelen in. Polen startte met de bouw van een grenshek en sloot de overgang bij Kuźnica. Vorig jaar namen ook tien andere EU-landen, waaronder Duitsland en Nederland, beperkende grensmaatregelen.

Pushbacks

Polen maakt het voor vluchtelingen niet alleen moeilijker de grens over te steken, er zijn ook meldingen van mensenrechtenschendingen door grenswachters. Sinds 2021 zijn 11.293 pushbacks –het op een gewelddadige manier terugduwen van migranten naar Wit-Rusland– geregistreerd.

Ook stierven 97 migranten aan de Wit-Russische grens – voornamelijk door onderkoeling in het dichte oerbos van Bialowieza.

Volgens Zdanowicz van de Poolse grenswacht zijn de meldingen van pushbacks door grenswachters lariekoek. „Alleen migranten die geen asiel in Polen willen, sturen wij in lijn met onze wet terug naar Wit-Rusland. Bovendien hebben we zoek- en reddingsteams opgericht om migranten, die in de bossen op grens verdwaald raakten en in levensbedreigende situaties zitten, te helpen. Tot op heden zijn ruim 150 mensen op die manier geholpen.”

Toch komt keer op keer naar buiten dat de Poolse autoriteiten niet bepaald zachtzinnig omgaan met vluchtelingen. Human Rights Watch (HRW) beschrijft in een rapport uit december pushbacks aan de Pools-Wit-Russische grens waarbij Poolse grenswachten vluchtelingen afranselden met wapenstokken, pepperspray in de ogen spoten en telefoons vernietigden of afpakten.

HRW interviewde 22 asielzoekers in Polen; 17 van hen hadden ten minste één pushback ervaren voordat ze met succes het land binnenkwamen.

Vorig jaar tekende Artsen zonder Grenzen uit de mond van een Syrische man op hoe zo’n pushback in zijn werk gaat: „We werden betrapt door de Poolse grenswacht. Ze zeiden dat we onze kleren moesten uittrekken, zodat we in ons ondergoed stonden”, vertelt de Syriër. „Ze sloegen ons zo hard met wapenstokken dat ik tot nu toe niet normaal kan ademen. Ze maakten onze telefoons kapot – de enige manier om in contact te blijven met mijn familie. Daarna dwongen ze ons weer terug te gaan naar Wit-Rusland”, aldus de Syriër.

In juni 2024 herintroduceerde Polen een no-gozone aan de grens met Wit-Rusland om „illegale migratie te bestrijden”. Onbevoegden mogen voortaan niet dichter dan 200 meter van de grens komen. Mensenrechtenadvocaten uitten hun bezorgdheid over de maatregel, omdat de controlemogelijkheden op het functioneren van de grenswacht zo stevig zijn ingeperkt. Sindsdien zou het geweld op migranten zijn toegenomen, meldt de Norwegian Refugee Council.

Het zijn de verhalen die Poszytek woedend maken. Na de eerste meldingen van pushbacks aan de Wit-Russische grens besloot ze zich in 2021 als mensenrechtenadvocaat in te zetten ten bate van vluchtelingen. Ze verleent juridisch advies en treedt namens hen op voor de rechter.

Poszytek kan geen enkel begrip opbrengen voor de mensenrechtenschendingen. „Nu worden de slachtoffers, niet de daders gestraft. Daarmee verdiept Polen de humanitaire crisis. En het lost niets op. Het feit dat Wit-Rusland migratie gebruikt voor destabilisatie van de EU vormt echt geen enkele rechtvaardiging voor mensenrechtenschendingen door de Poolse grenswacht”, zegt ze stellig.

Puur racisme

Komende zondag worden in Polen presidentsverkiezingen gehouden. Maar een omwenteling op migratiegebied verwacht Poszytek niet. De eerste pushbacks waren in 2021, toen het rechts-nationalistische Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht was. Maar ook onder de centrumrechtse regering van premier Donald Tusk –sinds december 2023– bleven de illegale acties schering en inslag.

Geen van de populairste kandidaten voor deze verkiezingen komt op voor de rechten van migranten, stelt Poszytek. Koploper Rafal Trzaskowski van het centrumrechtse Burgerplatform (PO) –die in de peilingen op ruim 30 procent staat– maakte begin dit jaar een draai op het thema migratie. Net als zijn partijgenoot premier Donald Tusk spreekt hij zich uit voor een beperkend migratiebeleid.

„Allemaal ingegeven door de humanitaire crisis aan de grens met Wit-Rusland”, zegt Poszytek over de koers die politieke kopstukken in Polen varen. „Puur racisme”, oordeelt ze. „Vorig jaar werd aan 13.000 mensen asiel verleend – het meest aan Oekraïners, Russen en Wit-Russen. Vluchtelingen die aan de Wit-Russische grens staan, zijn echter voornamelijk afkomstig uit Syrië, Somalië en Eritrea. Die moeten ze hier in Polen niet.”