Van een theoloog zou je misschien niet zo snel verwachten dat hij zich interesseert voor economische thema’s, maar Selderhuis heeft een eenvoudige verklaring voor zijn belangstelling. „Wie zich bezighoudt met kerkhistorie, komt dat soort onderwerpen al snel tegen. Omgaan met geld en goed is van alle tijden. Luther en Calvijn bezonnen zich daar op. Er valt veel van hen te leren.”

De twee reformatoren hadden uitgesproken opvattingen over omgaan met het slijk der aarde, en bepaald niet dezelfde. Selderhuis: „Ze horen bij twee verschillende generaties, en dat in een tijd waarin er veel in beweging was, ook op economisch gebied. Toen Johannes Calvijn met zijn werk begon, was Maarten Luther al een man op leeftijd.”

Hoe dacht Luther?

„Hij werd sterk gestempeld door de middeleeuwen, waarin er door de kerk en theologie vaak argwanend tegen geld werd aangekeken. Zo was het berekenen van rente taboe, omdat je dan geld verdiende zonder ervoor te werken. Het uitlenen van geld bleef wel nodig, maar werd grotendeels overgelaten aan de Joden. Dat waren toch maar heidenen.”

Paradoxaal genoeg stond deze bevolkingsgroep vervolgens bloot aan kritiek, en dat bleek een voedingsbodem voor antisemitisme. Niet alleen de rijke bankiers, maar ook talloze arme Joden werden bestempeld als woekeraars.

„Voor Luther speelden overigens niet alleen de traditionele opvattingen van de kerk een rol. Zijn kijk op economische thema’s werd sterk beïnvloed door zijn verleden. Hij was monnik geweest en had de kloostergeloften afgelegd. Een daarvan had betrekking op bezit. Hij had beloofd altijd arm te blijven. Iemand die zijn leven aan God wijdde, moest niet worden gehinderd door bezittingen.”

Hij vond veel geld verdienen en het vragen van rente niet goed?

„Op grond van vele Bijbelteksten stond hij huiverig tegenover het verwerven van rijkdom. Volgens hem was het een slechte zaak als een kleine groep mensen heel rijk werd. Die bovenlaag zou daardoor egoïstisch worden. Iets wat ten koste kon gaan van de armen. Zijn kritiek op het betalen van rente baseerde hij eveneens op de Schrift. Begeerte en uitbuiting lagen op de loer. Ook de handel met verre landen vond hij om die reden verdacht.”

Calvijn dacht moderner?

„Die werd meer beïnvloed door het opkomende humanisme, met een herwaardering van de wetenschap, maar ook van de handel. Daarvoor was kapitaal nodig, en soms moest dat worden geleend. Hij vond het geen probleem dat daar een vergoeding voor werd betaald in de vorm van rente. Werken met geld, was in zijn optiek een vorm van arbeid.”

Hij voerde een pleidooi voor die opvatting?

„Hij was de eerste met een Bijbels verantwoorde theorie voor het omgaan met geld en goed. Om die reden wordt hij wel eens als de grondlegger van het kapitalisme beschouwd, maar dat is onzin.”

De Weberthese, waarin een verband tussen calvinisme en kapitalisme wordt gelegd, klopt niet?

„Nee, die is allang weerlegd. De socioloog Max Weber beweerde dat mensen die in de uitverkiezingsleer geloven, geneigd zijn om hard te werken om daar rijk mee te worden. Maar dat kun je absoluut niet stellen. Europese regio’s als Beieren en Vlaanderen zijn door en door katholiek en tegelijk bijzonder welvarend, terwijl er arme protestantse gebieden bestaan.”

Wel hadden de opvattingen van Calvijn volgens Selderhuis aantrekkingskracht op ondernemers, ook in ons land. „Die zagen dat ze in de praktijk werkten. Zo werden in Genève protestantse vluchtelingen uit Frankrijk opgevangen. In veel gevallen kregen die leningen om een eigen bedrijf te kunnen beginnen, en dat had succes.”

Hij was geen tegenstander van beleggen?

„Nee, maar net als Luther had Calvijn wel oog voor de schaduwkanten van geld verdienen. Hij vond dat de overheid de economie moest reguleren. Heel concreet: als je iemand geld leende, mocht je niet meer dan 5 of 6 procent rente vragen, anders maakte je je volgens hem schuldig aan hebzucht. In Calvijns ogen een grote zonde; hij waarschuwde er scherp tegen. Regelmatig citeerde hij daarbij de oudtestamentische profeten, die vol afschuw over machtsmisbruik en geldhonger spraken.”

Lees ook

„Een katholiek kijkt anders naar beleggen dan een protestant”

Selderhuis denkt even na. „De diepere gedachte daarachter was: is je houding, ook als het gaat om geld en goed, niet gericht op God en je naaste, dan ben je op de verkeerde weg. Met je bezit kun je en moet je goede dingen doen, en het is niet goed om ermee te koop te lopen. Concreet betekende dat laatste volgens Calvijn onder meer dat je niet in dure kleren over straat moest gaan. Vertaald naar onze tijd: het streven naar steeds groter, mooier en duurder bedreigt het dienen van God en de naaste. Geniet, maar doe dat met mate.”

Hoe kijkt u daar zelf tegenaan?

„Ik geloof dat Calvijn gelijk had. Beleggen is niet per definitie verkeerd. Zelf doe ik het niet, gewoon omdat ik er geen verstand van heb, maar er is niets op tegen om geld te investeren in bedrijven die dienstbaar zijn aan mens en samenleving. Dat laatste is voor mij het criterium, maar ik werk dat niet concreet uit, omdat eenieder dat voor Gods aangezicht zelf moet doen. Inzichten veranderen soms. Zo zijn er mensen die een aantal jaren terug absoluut geen aandelen in een wapenfabriek zouden kopen, maar daar op dit moment heel anders over denken.”

Peinzend: „Van Luther en Calvijn heb ik nog beter geleerd dat we ons, ook als het om ons geld gaat, door de Bijbel moeten laten onderwijzen. Daarbij is het goed om een open houding aan te nemen, zoals Calvijn dat deed, en biddend onze weg te zoeken. Daarbij stel ik me regelmatig vragen als: besteed ik wel genoeg aandacht aan wat de Schrift zegt over bezit? En: denk ik voldoende na over wat ik doe, wat ik geef en wat ik koop?”