Amper 20 seconden duurt de video, maar Volodimir Zelenski komt er lelijk door in problemen. De Oekraïense tv-komiek neemt op 6 oktober 2014 de Tjsetsjeense leider Ramzan Kadirov op de hak. In het filmpje veegt een bedroefde Kadirov de tranen uit zijn ogen.

Het lijkt alsof Kadirov treurt om het omver halen van een standbeeld van Lenin in de Oekraïense stad Charkiv. „Ze hebben Lenin omlaaggehaald. Na tachtig jaar. Nog nooit zoiets gezien. Het zijn de fascisten van Bandera (omstreden Oekraïner, door velen gezien als nazi-collaborateur, JV)”, klinkt het in het filmpje. De stem is echter niet van Kadirov; in de video is de uitspraak van iemand anders gemonteerd.

De beelden van de verdrietige Ramzan Kadirov blijken te zijn opgenomen toen hij een islamitisch gebed uitsprak ter nagedachtenis aan zijn vader, Achmed Kadirov. Die voormalige en allereerste president van Tsjetsjenië werd in 2004 vermoord. Achmed Kadirov was pro-Poetin, zijn zoon Ramzan is dat eveneens.

Na het satirische filmpje ontsteken aanhangers van Ramzan Kadirov in razernij. Ze eisen excuses van Zelenski. Een paar dagen later biedt de Oekraïense tv-beroemdheid moslims zijn verontschuldigingen aan. „Ik wist echt niet dat die video ook maar iets met een herdenking te maken had. (…) Ik respecteer elke religie en zal nooit de spot drijven met iets wat heilig is.” Wel zegt Zelenski het niet nodig te vinden om zich tegenover Ramzan Kadirov te verontschuldigen.

Een paar maanden later, in december 2014, wordt er bij een kunstpaleis een fles met brandbaar mengsel naar de Range Rover van Zelenski gegooid. Zijn vrouw Olena vertelt later dat haar man vanwege bedreigingen uit kringen van Kadirov privébeveiliging inhuurde.

Het lijkt erop dat Kadirov nog altijd zint op wraak. Vlak na het begin van de Russische invasie eind februari 2022 zou een moordcommando van de Tsjetsjeense leider Zelenski hebben willen uitschakelen.

De rel rond het filmpje uit 2014 staat opgetekend in het boek ”Zelensky. De biografie” (uitg. Atlas Contact). Deze dinsdag verschijnt de Nederlandse vertaling van het boek van de Oekraïense journalist Serhi Roedenko.

Vastberadenheid

Dé held van 2022. Zo zou je Volodimir Zelenski kunnen noemen. Het Westen roemt de taaie vastberadenheid van de Oekraïense president in zijn strijd tegen Poetin. Zelenski vluchtte zijn land niet uit, maar bleef op zijn post. Onvermoeibaar bindt de in legergroen T-shirt gestoken president in videoboodschappen tal van parlementen de nood van zijn Oekraïense volk op het hart. De groten der aarde, zoals de Britse premier Boris Johnson, komen graag bij hem op bezoek. In een videoboodschap aan het Oekraïense parlement vergeleek premier Rutte vorige week Zelenski’s land met David. Die durfde de strijd aan te binden met Goliath, oftewel het Rusland van Poetin.

Toch valt er over Zelenski ook een totaal ander verhaal te vertellen. Voordat de Russen eind februari Oekraïne binnenvielen, struikelde de president van schandaal naar schandaal.

Tekenend voor de wendbaarheid van Zelenski is zijn optreden op 21 juli 2020. Terwijl de president in Kiev de Zwitserse bondspresident Simonetta Sommaruga ontvangt, kaapt in de stad Loetsk, 400 kilometer westelijker, de zwaarbewapende Maksym Kryvosj een stadsbus met dertien passagiers. De gegijzelden worden met handboeien aan hun stoelen vastgeketend.

De gijzelnemer, vermoedelijk psychisch ziek, heeft de zogeheten Dag van het Antisysteem uitgeroepen. Hij eist dat Zelenski in een video de Oekraïners de film ”Earthlings”, over dierenleed, moet aanbevelen.

Vergeefs probeert de politie urenlang de kidnapper over te halen de passagiers vrij te laten. Totdat president Zelenski ’s avonds zeven minuten belt met de gijzelnemer en hem ertoe poogt te bewegen ten minste drie mensen vrij te laten. Ook deelt de Oekraïense president op zijn Facebookpagina een video met daarbij de tekst: „De film Earthlings uit 2005. Iedereen kijken!” Een halfuur later geeft Kryvosj zich over aan de politie, zonder zich te verzetten. Zelenski verwijdert de video weer van Facebook.

President Zelenski zegt na de gijzeling dat hij, ondanks zijn hoge ambt, altijd nog een mens is. „Dat is, was en blijft het principe waarnaar ik leef – president worden en een mens blijven. Het heeft iets opgeleverd – iedereen leeft nog. We doen het niet voor de peilingen – we strijden voor het leven. Voor mij is dat de allerhoogste waarde.” Auteur Serhi Roedenko schrijft: „Ondanks de hoon van zijn tegenstanders deed Zelenski alles wat nodig was om mensenlevens te redden.”

Leraar

Zelenski wint in april 2019 glansrijk de presidentsverkiezingen. Met 73 procent van de Oekraïense kiezers verslaat de politiek onervaren showbizz-beroemdheid zijn belangrijkste rivaal Petro Porosjenko. Die was van 2014 tot 2019 president van Oekraïne en is net als Zelenski prowesters.

Met zijn nieuwe partij Dienaar van het Volk weet Zelenski in 2019 in het parlement zelfs een absolute meerderheid te veroveren. De naam van de partij is ontleend aan de gelijknamige populaire tv-serie. Daarin speelt Zelenski de rol van tv-personage Vasyl Holoborodko. Die leraar schopt het tot staatshoofd en haalt de bezem door het corrupte staatsbestel. Dienaar van het Volk, zeggen partijgangers, hangt „de ideologie van het libertarisme aan, die is gebaseerd op het principe van vrijheid.”

In het boek wordt Zelenski met zijn Franse ambtsgenoot Emmanuel Macron vergeleken. Beide ongeveer even oude politici wisten met een nieuwe politieke beweging de harten van velen te veroveren. Politicus Roman Bezsmertny analyseerde een paar jaar geleden in de media: „Macron hoorde bij geen enkele politieke partij. Meer nog: hij manoeuvreerde tussen alle politieke krachten door en blies in feite het hele bestaande politieke systeem op. Zelenski deed precies hetzelfde.”

Militaire dienstplicht

Als door de wol geverfde theatermaker bezit Zelenski de gave van het woord. Hij weet waar hij bij het grote publiek een gevoelige snaar kan raken. Daar waren miljoenen burgers wereldwijd de afgelopen maanden getuige van. Oekraïnse tv-kijkers weten dat al jaren.

„Ik ben niet uw rivaal, ik ben uw straf.” Met die „theatrale en pathetische zin”, schrijft auteur Roedenko, sloeg Zelenski zijn tegenstrever Porosjenko om de oren. Dat gebeurde tijdens een debat in het Olympisch Stadion in Kiev, daags voor de presidentsverkiezingen in 2019.

Zelenski verweet Porosjenko in het verbale duel, uitgezonden door 150 tv-stations, diens corrupte vrienden en het „bloed aan zijn handen in het zakelijk verkeer”, schrijft Roedenko. Op zijn beurt wreef Porosjenko Zelenski diens „ontduiken van de militaire dienstplicht” onder de neus en zijn banden met Ihor Kolomojsky. Die omstreden oligarch werd steenrijk met de Privatbank, de grootste bank van Oekraïne. Ook is Kolomojsky baas van tv-zender 1+1, die de serie Dienaar van het Volk op de buis bracht.

Foto’s

Nu is Zelenski de grote tegenstrever van Poetin. Maar een paar jaar geleden lagen de kaarten anders. Tijdens de strijd om het presidentschap in 2019 verwijt het team van Porosjenko dat zijn rivaal Zelenski op de hand van Poetin is. Televisieproductiebedrijf Studio Kvartal 95, waar Zelenski artistiek directeur was, zou banden hebben met het Kremlin. Langs de autowegen in Oekraïne verschijnen borden met daarop twee foto’s: een van Porosjenko en een van Poetin.

Zelenski en zijn collega-acteurs van Studio Kvartal 95 schaarden zich medio 2014 bepaald niet vierkant achter anti-Russische protesten op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, de zogeheten Maidan-revolutie. Weliswaar dreven de komieken de spot met de toenmalige pro-Russische president Viktor Janoekovitsj, ze staken echter eveneens de draak met de prowesterse demonstranten. Auteur Roedenko: „We moeten ons wel realiseren dat Volodimir Zelenski en zijn team in 2013 en 2014 in mentaal opzicht mijlenver van de Maidan afstonden. De meeste leden van Studio Kvartal 95 waren opgegroeid in Kryvy Rih (een stad 350 kilometer ten zuiden van Kiev, JV) of Oost-Oekraïne, en Zelenski, de frontman van de groep, was zijn carrière begonnen in Moskou. Voor hen hadden kwesties als taal, geloof of identiteit nooit enige rol gespeeld. Vandaar dat niemand van Kvartal 95 in die dagen zelf op het plein (bij de prowesterse demonstraties in Kiev, JV) te vinden was. Ze hadden zich tot dusver onder elk bewind op hun gemak gevoeld (…) Je zou kunnen zeggen: zaken zijn zaken, verder niets persoonlijks.”

Pijnlijk voor Zelenski is vermoedelijk een tournee die zijn Studio Kvartal 95 in het voorjaar van 2014 maakte door de toen ook al roerige Donbas, de regio in oostelijk Oekraïne waar op dit moment Russische en Oekraïense troepen elkaar bevechten. Op 17 april 2014 kidnapten pro-Russische militieleden in het stadje Horlivka het raadslid Volodimir Rybak. De man werd zwaar mishandeld.

Op diezelfde dag verzorgden Zelenski en zijn mede-acteurs in datzelfde stadje een optreden. Video’s daarvan zijn blijkbaar van internet verwijderd, meldt de auteur. Bij een lokaal tv-station sprak Zelenski rond het artistieke optreden over „de eenheid van het land en de noodzaak om zo veel mogelijk druk op de Oekraïense regering uit te oefenen”, schrijft de auteur, „op de dag dat raadslid Rybak (…) door een pro-Russische strijdgroep gruwelijk werd mishandeld”.

Bittere verwijten

De weduwe van raadslid Rybak maakte Zelenski in 2019 op haar Facebookpagina bittere verwijten over zijn optreden in 2014 in het stadje Horlivka, volgens de vrouw 500 meter van de plek waar haar man werd ontvoerd. „Hij (het ontvoerde raadslid, JV) zette zijn eigen leven en dat van mij en onze kinderen op het spel en Kvartal 95 was hier om onze regering onder druk te zetten. Daar waren de (pro-Russische, JV) separatisten al twee maanden lang mee bezig, en nu kwam Kvartal 95 ook nog eens een duit in het zakje doen. (…) In wezen dreef Kvartal 95 de spot met de Oekraïense regering. (…) En u, meneer Zelenski, zegt u eens, wat hebt u voor Oekraïne gedaan? Hebt u voor militairen opgetreden? Wel, uitstekend, al is dat natuurlijk een stuk minder gevaarlijk dan zelf het leger in gaan… Ik zou wel eens van u willen weten hoe u op 17 april 2014 toestemming wist te krijgen om naar Horlivka te gaan, terwijl iedereen die pro-Oekraïens was, ondergedoken zat of uit het stadje was gevlucht?”

Medio 2014 „begon bij de groep van Zelenski het inzicht door te breken dat ze niet eeuwig tussen alles door konden laveren”, constateert de auteur. „Ze stonden voor de keus aan welke kant ze zich zouden scharen. Met hun optredens voor de Oekraïense militairen aan het front en hun vrijwillige hulpacties voor het leger leken de acteurs van Kvartal 95 hun politieke stellingname te tonen en iets goed te maken na alle smakeloze grappen die ze over de Oekraïense patriotten ten beste hadden gegeven.”

Gespannen sfeer

Ook in oktober 2019 krijgt Zelenski, dan inmiddels president van Oekraïne, de wind van voren. Dat geschiedt na zijn bezoek aan het dorp Zolote in de Donbas. Zelenski bereidt het Oekraïense leger voor op terugtrekking uit Zolote. Zo wil hij tegemoetkomen aan wensen van Poetin. Oekraïense veteranen uit de Donbasoorlog voelen daar echter niets voor. Zelenski’s gesprek met hen verloopt in een uiterst gespannen sfeer.

Zelenski’s optreden leidt tot een felle veroordeling van de zijde van een strijder in een vrijwilligersbataljon in de Donbas en van Sofia Fedyna, parlementariër voor de partij van Porosjenko, de vroegere president van Oekraïne. In een livestream verwijten de strijder en de parlementariër president Zelenski dat hij de Donbasveteranen respectloos behandelt. Ze suggereren dat Zelenski doelwit kan worden van een aanslag. „De kerels (Donbasveteranen, JV) waren dit keer nog niet klaar voor een ontmoeting. Ze spraken je zelfs met ”u” aan. Ze moesten je in de stront laten bijten, tyfushond. Jij bent het Russische onderkruipsel dat Poetin bedoelt”, fulmineert de strijder van het vrijwilligersbataljon. De Oekraïense Justitie verwijt het kritische duo onder meer bedreiging van de president. De rechter bestraft de strijder in februari 2020. De man moet gedurende enkele maanden in de regio Kiev een elektronische enkelband dragen.

Vuile handen

Van Zelenski’s belofte dat hij de Oekraïense politiek zal zuiveren van corruptie en vriendjespolitiek is jammerlijk weinig terechtgekomen. Die kritiek van de auteur loopt als een rode draad door het boek. „Het mag verbazingwekkend lijken, maar ondanks alle luid en duidelijk gedane uitspraken van Zelenski over de corruptie in de gelederen van Porosjenko, heeft de huidige regering geen kans gezien om voor het gerecht ook maar één strafbaar feit aan te tonen. Dat is op zijn zachtst gezegd hoogst merkwaardig. Vooral wanneer je bedenkt dat enkele journalisten tijdens de verkiezingscampagne onderzoek deden waaruit blijkt dat veel vrienden van Porosjenko vuile handen hadden. Hoe het ook zij, het is en blijft een feit dat Volodimir Zelenski in drie jaar tijd niet in staat bleek om, zoals hij beloofd had, Porosjenko achter de tralies te krijgen.”

Intussen komen Zelenski’s getrouwen in opspraak. Zo raakten diverse parlementariërs van Zelenski’s partij Dienaar van het Volk in een corruptieschandaal verwikkeld. Op 23 oktober 2019 spande het openbaar ministerie een procedure aan tegen veertien leden van het Oekraïense parlement, onder wie elf uit de fractie van Dienaar van het Volk. Ze werden ervan beschuldigd dat ze elk 30.000 dollar hadden aangenomen om tegen een wetsontwerp te stemmen dat bedoeld was om fraude bij de waardebepaling van vastgoedobjecten tegen te gaan, maar dat, mede door hun stemgedrag, niet werd aangenomen.

De zaak tegen de elf parlementsleden van Dienaar van het Volk liep met een sisser af. Geen van hen hoefde de cel in en niemand gaf zijn parlementszetel op. Auteur Serhi Roedenko: „De president mag bij hoog en bij laag volhouden dat zijn bedoelingen volkomen oprecht zijn en dat hij iedereen oproept de corruptie aan te pakken, maar zolang er in zijn aanhang telkens iemand opduikt die niet zuiver op de graat is, zijn al die uitspraken geen cent waard.”

In 2021 ontdekten onderzoeksjournalisten in documenten over offshorebedrijven (de Pandora Papers) dat Zelenski banden met zulke bedrijven had. Verder zagen ze dat Zelenski en zijn vrienden en naaste medewerkers sinds 2012 via rekeningen van de Privatbank 40 miljoen dollar van de offshorebedrijven van de omstreden oligarch Kolomojsky hadden ontvangen. Zelenski geeft toe dat hij als zakenman van offshorebedrijven gebruikmaakte, maar zegt dat hij ze nooit heeft misbruikt om geld wit te wassen, schrijft de auteur.

Familieleden

De auteur is sceptisch over het feit dat Zelenski tal van intimi, onder meer uit zijn vroegere tv-werkkring, machtige posten toebedeelde. „Natuurlijk mag iedereen zeggen dat president Zelenski binnen de samenleving een groot vertrouwen geniet en daarom het recht heeft om te bepalen met wie hij wil samenwerken. Voor een deel is dat ook waar. Maar hoe zit het dan met al die vrienden, familieleden en partners? (…) Wat blijft er nog over van de belofte dat iedereen gelijke kansen zou krijgen en op de sociale ladder kon opklimmen? Al die vragen zijn retorisch en de antwoorden voorspelbaar. Zeker als Zelenski als een absolute vorst over Oekraïne heerst. Familie. Partners. Gezworen kameraden. Vrienden. De loopbaan van Zelenski doet denken aan die van zijn voorgangers. Met alle risico’s en consequenties van dien.”

Scooter

De Oekraïense politiek barst van de intriges. Het boek leest als een aaneenrijging van corruptieschandalen, verdachtmakingen en scheldpartijen. Zelenski moet het ook in eigen kring ontgelden. Zo oordeelt premier Oleksi Hontsjaroek in een gesprek met onder meer vertegenwoordigers van de Nationale Bank van Oekraïne weinig vleiend over Zelenski’s inzicht in economische processen. Zelenski „tast in het duister” op dat terrein, zegt Hontsjaroek in een geluidsopname die in januari 2020 op straat belandt. Overigens geeft de jonge premier in de opname toe zelf ook een leek te zijn op economisch terrein. Hij stapt in maart dat jaar op.

De dertiger Hontsjaroek stond min of meer symbool voor een jonge generatie politici die onder aanvoering van Zelenski de bezem zou moeten halen door de verrotte Oekraïense politiek. In september 2019 reed de hippe Hontsjaroek tijdens een rondleiding voor scholieren op een elektrische scooter door een regeringsgebouw.

Nog vernietigender over Zelenski oordeelt Heo Leros. De dertiger is parlementariër, voorheen van Zelenski’s partij Dienaar van het Volk. In augustus 2020 werd zijn auto in brand gestoken. „Meneer de president”, brieste Leros daags na dat incident, „u strijdt niet tegen het oude systeem, u bent ermee versmolten. Met uw microben en bacteriën van leugens heeft u het hele land besmet, en zo onze kans om een grote staat te worden verkwanseld voor de enveloppen van een oligarch.” Een dag na die tirade werd Leros uit de fractie van Dienaar van het Volk gezet. Zelenski noemde Leros corrupt tot op het bot en een verrader.

Drugs

In de race om het presidentschap in 2019 doken geruchten op over drugsgebruik door Zelenski. Zijn toenmalige opponent Porosjenko roerde graag in die put. „Ik zeg niet dat Volodimir Zelenski drugs gebruikt. Daar heb ik geen enkel bewijs voor. Wel stel ik nadrukkelijk dat de Oekraïense staatsburgers er voor honderd procent verzekerd van moeten zijn dat hun toekomstige president, die ook de toekomstige opperbevelhebber is, niet aan verdovende middelen verslaafd is.”

In april 2020 ging Zelenski’s familie in de tegenaanval. Zo bezweerde zijn moeder in een tv-interview dat haar zoon zonder enige reden voor een drugsverslaafde werd uitgemaakt. „Hij rookt nog geeneens sigaretten, echt niet.” Later, in juli 2020, meldde de pro-Russische propagandist Anatoli Sjari via zijn kanaal op Telegram dat zijn kameraden een speciale operatie hadden uitgevoerd om in een restaurant in Odessa een urinemonster van Zelenski te pakken te krijgen. „Er wordt gezegd dat Sjari met deze resultaten het team van Zelenski had willen chanteren. Als een rechtgeaarde Kremlingezinde blogger deed hij op zijn YouTubekanaal alle moeite om onder de Oekraïense bevolking twijfel aan Zelenski’s kandidatuur te zaaien”, schrijft de auteur.

De dag na het begin van de Russische inval in Oekraïne eind februari omschreef Poetin de Oekraïense regering als „een bende drugsverslaafden en neonazi’s.”

Ongeschoren gezicht

Hoe wrang het wellicht ook klinkt, in zekere zin redt de Russische invasie president Volodimir Zelenski. De afgelopen drie jaar stevende zijn partij Dienaar van het Volk af „op een politieke Titanic”, schrijft de auteur. „Alleen de Russisch-Oekraïense oorlog van 2022 voorkwam dat zij naar de bodem zonk.”

Vol bewondering is de auteur over Zelenski’s optreden in de oorlog. „Vóór het begin van de grote oorlog met Rusland twijfelden de tegenstanders van de zesde president (Zelenski, JV) van Oekraïne aan zijn dapperheid en zijn vermogen om Poetin en diens leger weerstand te bieden. Ze zaten ernaast en onderschatten Zelenski. Die bleek een harde noot om te kraken. Weinig mensen hadden vertrouwen in de militaire kwaliteiten van de president, die tot voor kort een showbizz-ster was en geen flauw benul had van het Oekraïense leger of de rol van een president. (…) Zelenski is nu de leider van een natie die met wapens in de hand de eigen vrijheid en onafhankelijkheid verdedigt. Een leider die de prijs van ieder mensenleven kent. Een leider die zich bewezen heeft als staatshoofd in tijden van oorlog. Wat geen enkele andere Europese leider hem kan nazeggen.”

De Oekraïense president is volstrekt anders dan in de voorbije jaren, betoogt de auteur. „Voor de oorlog deed praktisch elk optreden van Volodimir aan zijn verleden als acteur denken. Zijn pauzes, mimiek, toon, gebaren. Er zat altijd iets theatraals en geaffecteerds in. De professionele filmshoots van de president, de manier waarop hij nieuws uitserveerde volgens de regels van showbizz – het kwam allemaal gekunsteld en onoprecht over. Sinds het begin van de grootschalige oorlog van Rusland tegen Oekraïne zijn al deze trucs uit Zelenski’s arsenaal verdwenen. We hebben een totaal ander mens leren kennen. Met een vermoeid en ongeschoren gezicht. In kakikleurige kleren, zonder stropdas, grime of spotlichten. Een president die met zichtbare pijn praat over de Oekraïners (…) Een man met echte emoties. De leider van de Oekraïense natie, die de wereld niet laat vergeten dat er in Oekraïne een oorlog woedt. Nu staat de Oekraïense samenleving achter Zelenski – eensgezind, taai en onoverwinnelijk. Zo’n eendracht als in deze bloedige oorlog met Rusland heeft Oekraïne niet eerder gekend.”