Ik heb al diverse lovende recensies gelezen. Hans Achterhuis zegt in de Volkskrant dat dit Amerikaanse boek ook voor Nederland belangrijk is. „Het komt als geroepen!” Dat is interessant, want Haidt bespreekt toch echt de morele tekortkomingen van liberaal links, de achterban van de Volkskrant. Of zou Achterhuis bedoelen dat je met het boek van Haidt juist de tekorten van het morele redeneren van conservatief rechts leert kennen? Want dat doe je ook als je dit boek leest.

Aad Kamsteeg vindt in het Nederlands Dagblad dat Haidt ons ook als christenen in een spiegel laat kijken. Hoe redeneren christenen over goed en kwaad? Berust dat soms ook gewoon op intuïties die passen bij het groepsdenken? Want dat is een belangrijke stelling van Haidt. Als wij zeggen wat we goed of verwerpelijk vinden voor onszelf of voor het land doen wij dat in eerste instantie niet op grond van onze ratio maar op basis van onze intuïties. „We voelen aan dat…” „We gaan uit van…” Dan is het moeilijk om nog naar de overtuiging van een ander te luisteren. Die ráákt ons niet, want onze intuïties zijn maar moeilijk te beïnvloeden.

Abortus

Ga maar een gesprek aan met een voorstander van abortus. Intuïtief ziet hij in zijn christelijke gesprekspartner iemand die vrouwen hun vrijheid afneemt en individuele vrijheid is het hoogste goed. Dus die persoon luistert niet eens naar argumenten tegen abortus. Hij denkt wel dat hij rationeel is, dat hij goede argumenten heeft voor zijn standpunt, maar die zijn alleen maar een bevestiging achteraf van zijn intuïtie.

Maar luistert de tegenstander van abortus dan wel naar zijn gesprekspartner? Hij voelt intuïtief dat abortus moord is en dat de samenleving verhardt als je de meest kwetsbare mensjes (in wording) doodt. Dus hij luistert evenmin naar de argumenten van de ander. Het leven is voor hem heilig en al zijn argumenten bevestigen alleen maar zijn eigen standpunt. Sterker nog: al pratend met zijn tegenstander gaat hij die ander alleen maar dommer vinden.

Volgens Haidt redeneren alle mensen zo. Dus kom ook ik vanzelf bij de spiegel die hij ons voorhoudt. Hoe open sta ik als gelovige voor de standpunten van niet-gelovigen, bijvoorbeeld in de politiek? Kan ik luisteren vanuit het denken van wat voor de ander heilig is?

Haidt is niet negatief over groepsdenken, maar ontmaskert het wel als bron van intuïties. Hij vindt ook niet dat alles één pot nat is. Hij probeert te verhelderen. Wat drijft mensen als ze standpunten innemen van goed en kwaad? Onze intuïties cirkelen volgens hem rond een zestal thema’s, die zich uitkristalliseren in politieke standpunten, zoals: zorgzaamheid/schade, eerlijkheid/bedrog, loyaliteit/verraad en heiligheid/ontaarding.

Het voorbeeld van het abortusstandpunt heeft met heiligheid te maken. Hoe heilig is het leven? Heiligheid heeft sowieso ook godsdienstige betekenis en gaat dus diep.

Haidt geeft legio andere voorbeelden. Politiek liberale mensen vinden het oneerlijk als hardwerkende rijken belasting betalen om mensen die niet werken een uitkering te geven. Politiek socialistische mensen vinden het oneerlijk als mensen geen gelijke kansen krijgen in de samenleving. Probeer maar eens te regeren met partijen die deze verschillende intuïties koesteren!

Uiteindelijk wil Haidt met zijn betoog mogelijk maken dat mensen elkaar gaan begrijpen. Hij maakt zich zorgen over Amerika, waar de liberalen (de Democraten) en de conservatieven (de Republikeinen) steeds feller tegenover elkaar komen te staan.

Kraakhelder

Ik heb genoten van dit boek. Haidt schrijft kraakhelder, maar is om dat te bereiken ook wel breedsprakig. Alles herleidt hij tot onderzoeken die hij als sociaal psycholoog kent of zelf heeft uitgevoerd. Al die onderzoeken doet hij met de evolutietheorie als uitgangspunt (bladzijde na bladzijde). Daar moet je mee kunnen omgaan.

Wie hebben baat bij het lezen en kritisch doordenken van Haidts betoog? Iedereen die geïnteresseerd is in filosofie, ethiek/morele psychologie, biologie/evolutietheorie, sociologie/sociale psychologie/godsdienstsociologie, politieke theorieën. Het is knap hoe Haidt zich op al deze gebieden beweegt. De theologie blijft voor deze atheïst buiten beeld, al neemt hij het op voor de betekenis van religie en moet hij niets weten van de moderne afwijzing ervan. Godsdiensten dragen voor hem bij aan positieve groepsvorming en het overstijgen van egoïsme.

De eersten die dit boek grondig moeten bestuderen zijn de wetenschappelijke bureaus van alle politieke partijen, inclusief die van de SGP en de CU. Je kunt dan zelfs beter begrijpen waarom gelovigen voor verschillende partijen kiezen. Ds. Tim Keller is het gesprek met Haidt al aangegaan, meldt het Nederlands Dagblad. (YouTube: ”The closing of the secular modern mind: Tim Keller & Jonathan Haidt at New York University”.)

Boekgegevens

Het rechtvaardigheidsgevoel. Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal, Jonathan Haidt; uitg. Ten Have; 461 blz.; € 29,99