Geen rollende tanks door Moskou, geen marcherende soldaten over het Rode Plein, geen gevechtsvliegtuigen die door de lucht scheren. Het moet hem pijn in het hart hebben gedaan toen Vladimir Poetin deze maand een streep zette door de militaire parade op 9 mei, de Dag van de Overwinning. Een heilige dag, zei de Russische president. Maar het coronavirus vormt een te groot gevaar voor de soldaten, de oorlogsveteranen en de toeschouwers.

Terwijl de hele wereld concerten, wedstrijden en andere evenementen afgelastte, hield Poetin de parade zo lang mogelijk open. Juist deze 9 mei moest groter dan ooit worden gevierd. 75 jaar geleden versloeg de Sovjet-Unie nazi-Duitsland. De parade vormt het hoogtepunt van oorlogsherdenkingen- en symbolen in Poetins Rusland. De Sovjet-Unie mag dan niet meer bestaan, de overwinning op nazi-Duitsland is een van de steunpilaren onder de ideologie van de Russische president.

De Tweede Wereldoorlog, in Rusland de Grote Vaderlandse Oorlog genoemd, is het ideale middel om van het land een eenheid te smeden, een identiteit te creëren, en om het volk achter de president te krijgen. Als er één gebeurtenis is in Rusland die het hele volk trof, dan is het deze oorlog die aan 26 miljoen mensen in de Sovjet-Unie het leven kostte. Elke Rus heeft wel een opa die vocht aan het front, een oma die werkte in de oorlogsindustrie of een oudoom die als legerarts oorlogsgewonden hielp. De oorlog zit in de Russische genen.

Ook bij Poetin. In de jaarlijkse Mars der onsterfelijkheden op 9 mei (ook zo’n door de overheid georganiseerd symbool) loopt de Russische president vooraan met een foto van zijn vader die vocht aan het front. Door dit familieverleden maakt de Russische president van de herdenkingen zijn persoonlijke project.

Nergens valt in Rusland aan de oorlog te ontkomen. Het leed zit diep en is 75 jaar later nog altijd voelbaar. De kleinste dorpen hebben monumenten voor hun gevallen zonen. In Volgograd (voormalig Stalingrad) neemt op een koude januaridag met -11 graden, een snijdende wind en sneeuw die alle kanten opstuift de bewondering toe voor de soldaten die hier op de beroemde heuvel Mamajev Koergan, met op de top het immense oorlogsstandbeeld ”Het moederland roept”, vochten tijdens de slopende slag om Stalingrad. Het Rode Leger won de strijd. Het was de ommekeer in de Tweede Wereldoorlog. De Sovjet-Unie drong de Duitsers terug tot in Berlijn.

Het Kremlin zet de overwinning op nazi-Duitsland neer als een staaltje van onzelfzuchtige heldhaftigheid, veerkracht en opofferingsgezindheid van het Russische volk. Dat krijgt de bevolking erin geprent via herdenkingen dit jaar, de talloze oorlogsfilms en toespraken van de president. In de oorlog ontplooide zich de grootsheid van Rusland, als redder van Europa die andere landen bevrijdde van de nazi’s.

Narratief

„In het Russische narratief is het juist de collectieve bereidheid van het Sovjetvolk geweest om te sterven voor een groter ideaal, dat Europa in de Grote Vaderlandse Oorlog van de fascisten heeft gered”, schrijft de Russische historicus Ivan Koerilla op de Russische website Republic. Waarmee Rusland zichzelf plaatst aan de goede kant van de geschiedenis.

Tussen alle heldendaden is geen ruimte voor een kwaad woord over de oorlog. Dus herschrijft Poetin de geschiedenis. Waar de Russische president altijd het Molotov-Ribbentroppact –het niet-aanvalsverdrag uit 1939 tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, waarbij beide landen Polen onderling verdelen en de Sovjet-Unie de Baltische landen inneemt– veroordeelde, geeft het Kremlin er inmiddels een andere draai aan.

Want Poetin is furieus op een resolutie van het Europees Parlement vorig jaar. Hierin stelt het vast dat de Sovjet-Unie samen met nazi-Duitsland de weg had geëffend voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog: de twee totalitaire regimes hadden Europa onder elkaar verdeeld. Het steekt Poetin dat het Westen te weinig waardering en respect toont voor de offers die Rusland heeft gebracht in de oorlog.

Eind december wijst de Russische president erop dat andere Europese landen eerder al niet-aanvalsverdragen hadden gesloten met Duitsland. De Sovjet-Unie stond er alleen voor en had tevergeefs geprobeerd allianties te sluiten tegen Hitler. Het Kremlin had geen andere keus dan de eigen nationale veiligheid te waarborgen door een non-agressieverdrag met Duitsland sluiten. Poetin maakt niet te veel woorden vuil aan het innemen van Polen en de Baltische landen. Opnieuw probeert Rusland zichzelf hiermee neer te zetten als de partij die vocht tegen het kwaad.

„Het is onze plicht”, benadrukt de president in februari dit jaar tijdens de Dag van de verdedigers van het vaderland (ook al zo’n symbolische verering van het leger) „om altijd de prijs van deze overwinning te onthouden. We staan niet toe dat iemand deze heroïsche pagina van onze geschiedenis doorkrast.”

Poetin rust niet om dat doorkrassen te bestrijden. „We zullen alle pogingen die de geschiedenis verdraaien en de geest van bondgenootschap en onze vechtende broederschap vergeten aan het licht brengen.”

Strijden over de geschiedenis is aantrekkelijk voor nationalistische politici, schrijft historicus Koerilla, zeker om je hiermee af te zetten tegenover andere landen. „Poetin presenteert zich op deze manier als de persoon die de overwinning op nazi-Duitsland beschermt tegen Ruslands vijanden.”

Een nieuwe datum voor de overwinningsparade moet nog komen. Die komt nog wel dit jaar, kondigde Poetin aan. Want, benadrukte hij, 2020 is uitgeroepen tot het jaar van Herinnering en Glorie. Nog een symbool erbij.

>>rd.nl/schaduwoorlog

serie

De lange schaduw van de oorlog

Hoe verwerken Europese landen de Tweede Wereldoorlog en hun eigen rol daarin? Een korte serie artikelen over de omgang met het verleden in vier landen: Polen, Rusland, Frankrijk en Duitsland. Vandaag: Rusland