Het vernieuwde Kamp Amersfoort krijgt een oude ingang: de poort die in de Tweede Wereldoorlog toegang gaf tot het bewakersdeel. Wie hierdoor als politiek gevangene binnenkwam, ging een ongewisse toekomst tegemoet. In het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort zaten van 1941 tot 1945 circa 35.000 personen voor korte of langere tijd vast. Ruim 600 van hen kwamen door marteling en ontbering in het kamp om het leven. Ongeveer 19.000 gevangenen zijn doorgevoerd naar andere kampen, waar velen zijn overleden.

Van het oude Kamp Amersfoort zijn meer overblijfselen te zien dan alleen de poort: een klokkenstoel, twee fresco’s, een wachttoren, de door gevangenen gegraven schietbaan. „Wat op deze plek is gebeurd mag niet worden vergeten”, zegt directeur Willemien Meershoek, „maar we willen dat in een breder perspectief plaatsen. Kamp Amersfoort gaat niet alleen over het verleden, het wil ook een spiegel voor het heden zijn. Als we zeggen: „Dit mag nooit meer gebeuren”, wat dragen wij daar zelf aan bij?”

Vanzelfsprekend

„Zeker voor jongeren lijken democratie en mensenrechten, vrede en veiligheid vanzelfsprekend, maar dat zijn ze ook vandaag niet”, aldus Meershoek. „Daarom laten we de bezoekers, vooral ook scholieren, ervaren dat Kamp Amersfoort van toen raakt aan thema’s en keuzes van alle tijden. We nodigen hen uit om een kritische blik op zichzelf te werpen. Welke keuzes maken ze iedere dag? Het verschil tussen iemand helpen en ergens van wegkijken kan heel klein zijn. Een toevalligheid of een omstandigheid kan veel invloed hebben.”

Via de poort betreden de toekomstige bezoekers een omheinde binnenplaats, afgesloten van de buitenwereld. Voetafdrukken, opgesteld in nette rijen, verbeelden er het appel zoals dat in Kamp Amersfoort meermalen per dag werd gehouden. De bezoekers kunnen er in de schoenen van de gevangenen staan, maar zich ook verplaatsen in de positie van kampcommandant Berg. Op een verhoogde positie worden afgietsels van zijn laarzen tegenover het appel geplaatst.

Langs de muur met de historische fresco’s komen de bezoekers vervolgens in het ondergrondse deel. Daar wordt verteld hoe het leven in het kamp verliep, aan de hand van persoonlijke geschiedenissen, van gevangenen, maar ook van daders en omstanders. Een flinke maquette van het kamp in oorlogstijd is daarbij ondersteunend.

Manipulatie

Wie dat wil, kan daarna ”reflecteren”, onder begeleiding van speciaal daarvoor opgeleide vrijwilligers. Een test maakt bezoekers bewust van eigen vooroordelen. Ook kunnen ze ervaren hoe manipulatie via massamedia werkt, hoe processen zoals groepsdruk hun gedrag beïnvloeden en dat er in complexe situaties geen eenvoudige keuzes bestaan.

Verhalen van Kamp Amersfoort worden invoelbaar gemaakt. Zo wist een SS’er als kampadministrateur een vader van vijf kinderen te redden, maar ten koste van het leven van een andere gevangene. Bezoekers wordt bijvoorbeeld gevraagd wat ze zouden doen als ze op straat zien dat iemand in elkaar wordt geslagen. Loop je weg? Grijp je in? Bel je de politie? Ga je filmen? Wat hoop je dat je doet en waarom?

De rondgang leidt daarna naar een bezinningsruimte onder de binnenplaats. Boven de hoofden van de bezoekers laten de voetafdrukken van het appel licht binnen. Meershoek: „Macht, angst, beïnvloeding zijn voor hen geen abstracte begrippen meer, maar krachten die ze aan den lijve hebben ondervonden. Zo begrijpen ze hopelijk dat ze niet te snel en te gemakkelijk over mensen moeten oordelen. Zelf zouden ze het in Kamp Amersfoort wellicht voor een medegevangene hebben opgenomen. Maar mensen die in normale tijden sociaal en eerlijk zijn, kunnen onder druk hun medegevangene verraden.”

Zichtlijn

Vanuit de bezinningsruimte gaan de bezoekers terug naar de binnenplaats, via een trap die precies uitkomt in het verlengde van de zichtlijn naar de Stenen Man, het monument bij Kamp Amersfoort van ”de gevangene voor het vuurpeloton”.

De vernieuwing gaat bijna 6 miljoen euro kosten. Daarvan ontbreekt nog een kleine 800.000 euro. Directeur Meershoek hoopt dat het bedrag het komende halfjaar met een fondswervingsactie bijeengebracht kan worden. Eind maart begint de aannemer met de bouw van het ondergrondse deel. Het herinneringscentrum blijft gedurende de werkzaamheden geopend. Verwacht wordt dat de aanpassingen leiden tot een verdubbeling van het aantal bezoekers (nu ruim 30.000).