”Arbeit macht frei”. De koude ijzeren letters boven de toegangspoort van Auschwitz steken grauw af tegen de sombere herfstlucht. Zelfs nu nog, 74 jaar na de bevrijding van het kamp.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog marcheerden iedere morgen duizenden vermoeide en sterk vermagerde gevangenen door de poort. In hun gestreepte kampkleding gingen ze naar de werkkampen in de buurt.

Maar de arbeid gaf de gevangenen bepaald geen vrij gevoel. De hele dag werden ze door hun bewakers afgebeuld om harder te werken. ’s Avonds kwamen ze na een slopende dag nog afgematter terug. Tussen hen in zeulden ze dode en volledig uitgeputte collega’s mee.

Vrouwenhaar

Wie nu Auschwitz bezoekt en door de poort naar binnengaat, kan zich een klein beetje voorstellen hoe verschrikkelijk het leven in het kamp moet zijn geweest. Het wordt omheind door een dubbele rij stevige afrasteringen van prikkeldraad. Deze stonden onder stroom om te voorkomen dat de gevangenen zouden ontsnappen. Vanuit hoge wachttorens met grote zoeklichten werd het kamp door soldaten met mitrailleurs bewaakt.

Het basiskamp Auschwitz is grotendeels bewaard gebleven. Oorspronkelijk was het een Poolse kazerne met stenen gebouwen (blokken genoemd), maar in 1940 werd het een kamp voor in eerste instantie Poolse gevangenen. In verschillende blokken zijn tentoonstellingen om bezoekers een beeld te geven van de verschrikkelijke levensomstandigheden in het kamp.

Nu is het rustig, maar in de oorlog leefden hier ongeveer 16.000 mensen als haringen in een ton. ’s Nachts lagen ze dicht opeen en om en om, dus hoofd tegen voet, om zoveel mogelijk gevangenen in een zaal te krijgen.

In blok 5 zijn de tastbare bewijzen van de misdaden van de nazi’s te zien. Bij de bevrijding van het kamp begin 1945 door het Russische leger troffen de soldaten niet alleen uitgeputte en zieke gevangenen aan, maar in de opslagplaatsen vonden ze meer dan een miljoen tenues en kostuums, 7000 kilo vrouwenhaar, duizenden schoenen, brillen, koffers, prothesen, bekers, scheerkwasten en vele andere gebruiksvoorwerpen. Deze liggen als stille getuigen in grote glazen vitrines uitgestald.

Ook de vele foto’s van gevangenen aan de wanden maken diepe indruk. Foto na foto lijken de mannen en vrouwen, jongens en meisjes met hun kaalgeschoren hoofden de bezoekers recht in het gezicht te kijken: vergeet ons niet.

Dodenmuur

Op de binnenplaats van blok 11 ”de kampgevangenis” vonden de executies van gevangenen plaats. Stil liggen bij de zogenaamde dodenmuur ter nagedachtenis enkele bloemenkransen. In dit blok zijn ook de dodencellen te zien en tevens de kelders waar in september 1941 de eerste experimenten werden gedaan om massaal gevangenen te doden met het gifgas Zyklon B.

Blok 21 geeft een overzichtelijke schets van het leven van de joden in Nederland en hun grootscheepse deportatie met treinen richting de vele kampen. Daar tegenover is blok 27 speciaal gericht op het lijden en de strijd van de joden. In een van de laatste zalen hangen enorme boekwerken met alle namen van de omgekomen joden. Ze hebben geen graf, maar op deze manier blijft hun naam toch bestaan, heel belangrijk in de joodse traditie.

Aan de oostkant van het kamp staat de galg waaraan in 1947 de eerste kampcommandant, Rudolf Höss, is opgehangen. Vlakbij staat het crematorium, waarin duizenden gevangenen zijn omgekomen. Aangrijpend zijn bij binnenkomst van de gaskamer aan de rechterkant de vele nagelstrepen van mensen die hebben geprobeerd bij de vergassing naar boven te klauteren in de hoop nog zuurstof te kunnen happen.

Judenrampe

Verreweg de meeste gevangenen zijn omgekomen in het vernietigingskamp Birkenau, dat 3 kilometer verderop ligt. Door de hoofdpoort, de zogenaamde ”Poort van de Dood”, lopen de treinrails naar het perron ”Judenrampe”. Op deze plaats eindigde de vele dagen durende reis in stampvolle veewagons.

Nu staat op het perron symbolisch nog een eenzame wagon. Hier had dagelijks de selectie van de aangevoerde gevangenen plaats. Ouderen, zieken, baby’s en kinderen gingen rechtstreeks naar de gaskamers en crematoria. Degenen die nog konden werken moesten naar de barakken.

Birkenau is enorm uitgestrekt. Het kamp maakt een desolate indruk. Van tal van barakken zijn alleen de schoorstenen en het fundament nog over. De Polen hebben de materialen elders opnieuw gebruikt. Er staan echter nog verschillende stenen en houten barakken waarin te zien is hoe de circa 90.000 mensen in dit overvolle vernietigingskamp leefden.

Op het eind van de oorlog hebben de nazi’s geprobeerd de bewijzen van hun misdaden te vernietigen. Ze bliezen de crematoria en gaskamers op en staken de magazijnen met de van de joden afgepakte goederen in brand. De ruïnes op het terrein spreken echter voor zich. Vlakbij liggen vijvers waarin de menselijke as werd gegooid.

Gedenksteen

Op borden staat een sobere toelichting van wat er is gebeurd. Onvoorstelbaar en aangrijpend. Zeker voor de verschillende joodse groepen die het kamp bezoeken. Sommige jongeren hebben een Israëlische vlag om hun schouders. Een gids vertelt wat op de verschillende plekken in het kamp heeft plaatsgevonden. Het maakt diepe indruk. Menigeen staart verslagen voor zich uit. Enkele meisjes houden elkaar huilend vast.

Bij het eindpunt van de spoorlijn ligt een bloemenkrans. Hier eindigde de levensreis van ruim een miljoen mensen. De indringende boodschap op de gedenksteen bij het monument iets verderop is helder: Auschwitz moet altijd een kreet van wanhoop zijn en een waarschuwing aan de mensheid.

Het Reformatorisch Dagblad organiseert een zesdaagse abonneereis naar Berlijn, Auschwitz en Krakau D.V. 23 t/m 28 september. Reisleider is Henk van den Berge. Vroegboekprijs € 699,- p.p. bij aanmelding voor 1 mei. Voor meer informatie en boeken: rd.nl/abonneevoordeel onder ”reizen” of bel 055 - 53 90 498.

Auschwitz, het grootste concentratiekamp

Nooit meer Auschwitz… Het gevreesde kamp staat wereldwijd symbool voor de verschrikkingen van de nazi’s in de concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog. De Duitsers hadden vele concentratiekampen, maar Auschwitz was het grootste centrum voor de massavernietiging van met name joden.

Auschwitz bestond uit meerdere kampen. Het basiskamp Auschwitz I, het vernietigingskamp Auschwitz II-Birkenau, het werkkamp Auschwitz III-Monowitz en ongeveer veertig kleinere werkkampen waar de gevangenen aan de slag moesten in hoogovens, steenkolenmijnen en fabrieken.

De massale transporten begonnen na het besluit van de nazi’s tijdens de Wannseeconferentie op 20 januari 1942 om de elf miljoen Europese joden te vermoorden. Voor de industriële vernietiging (Endlösung) werden vernietigingskampen gebouwd, waarvan Birkenau de grootste was.

Dodenmars

Volgens schattingen zijn er ongeveer 1,3 miljoen mensen naar Auschwitz gedeporteerd, onder wie circa 1,1 miljoen joden (van wie 60.000 uit Nederland), 140.000 Polen, 23.000 zigeuners, 15.000 Russische krijgsgevangenen en 25.000 gevangenen met een andere etniciteit. Zo’n 80 procent ging gelijk naar de gaskamers. In totaal werden in Auschwitz 1,1 miljoen mensen gedood. Tot de slachtoffers behoren zo’n een miljoen joden.

Bij de nadering van het Russische leger begin 1945 werden circa 56.000 gevangenen gedwongen naar andere kampen te lopen. Tijdens deze Dodenmars kwamen ten minste 9000 mensen om het leven. De 7500 in het kamp achtergelaten zieke en uitgeputte gevangenen werden op 27 januari 1945 door het Rode Leger bevrijd. In totaal hebben zo’n 50.000 mensen Auschwitz overleefd.

Sporen van de Holocaust

De Holocaust heeft diepe sporen getrokken. De vreselijke herinneringen zijn bijna 75 jaar na dato op sommige plaatsen nog duidelijk zichtbaar en voelbaar. Dat geldt zeker voor Auschwitz.

Dit beruchte concentratiekamp ligt in het zuiden van Polen. De afstand Utrecht- Oswiecim (Pools voor Auschwitz) is ruim 1150 kilometer. Auschwitz en Birkenau zijn op één dag te bezoeken. De twee kampen liggen enkele kilometers bij elkaar vandaan. Raadzaam is om er een hele dag voor uit te trekken. Er is veel te zien en wie de verschrikkingen enigszins tot zich wil laten doordringen, moet er de tijd voor nemen.

De meeste mensen bezoeken de twee kampen onder leiding van een gids. Individueel kan ook. Boek wel tijdig via auschwitz.org. In de zomervakantie kan het erg druk zijn, vooral in de gebouwen van Auschwitz I. Wie niet te midden van veel mensen wil lopen, moet zo vroeg mogelijk gaan.

Bij de ingang van beide kampen is in een shop een handzame museumgids in het Nederlands te koop.

Hitlerbunker

Wie een bezoek aan Auschwitz wil aangrijpen om meer achtergrondinformatie over de Holocaust te weten te komen, kan op de heen- of terugreis heel goed in Berlijn terecht. Interessant is om in de Duitse hoofdstad het gebouw van de Wannseeconferentie te bezoeken. Hier werd begin 1942 besloten tot het vernietigen van de joden. De tentoonstelling in de statige villa geeft een goed overzicht van de Endlösung.

Een zeer informatief museum is de Berlin Story Bunker. Dat geeft aan de hand van documenten, foto’s, filmbeelden en geluidsopnamen goed inzicht in de opkomst en ondergang van het nationaal-socialisme en Hitler. Bijzonder is de maquette van de Hitlerbunker. Er is zelfs een replica van de kamer waar Hitler en zijn vrouw Eva Braun zelfmoord pleegden.

Ook het Holocaustmonument in Berlijn en vooral de daaronder gevestigde tentoonstelling over de jodenvervolging zijn indrukwekkend. Zowel de ervaringen van slachtoffers als de wrede verklaringen van de daders raken. Wat te denken van een brief van een Duitse soldaat aan zijn vrouw die met twee kleine kinderen thuis is. Hij schrijft dat ze joodse baby’s gewoon in de lucht gooien en dan doodschieten alsof het vogels zijn omdat dit voor hen het beste is…

Oskar Schindler

Mensen die de afstand per auto naar Auschwitz te ver vinden, kunnen naar Katowice of Krakau vliegen. Zeker de laatste stad is een bezoek waard. Niet alleen omdat het een mooie en gezellige historische stad is, maar ook zijn er in Krakau veel herinneringen aan het joodse leven.

Voor de Tweede Wereldoorlog woonden er bijna 70.000 joden. Vanaf 1940 waren er massale deportaties. De overblijvenden werden in een getto gestopt. Ook zij werden uiteindelijk naar de omliggende concentratiekampen gebracht. Bekend is dat de Duitse industrieel Oskar Schindler vele levens redde door deze joden in zijn fabriek te laten werken.

Van het leven van de joden in Krakau, de vervolging, het getto en Oskar Schindler is in het voormalige fabrieksgebouw van hem een museum ingericht. Het geeft beeldend weer hoe het eens kleurrijke joodse leven in deze stad door de nazi’s stelselmatig is vernietigd.

Op vele plaatsen wereldwijd zijn blijvende herinneringen aan de jodenvervolging. Belangrijk, want de sporen van de Holocaust mogen niet worden uitgewist.