Dat de nucleaire deal met Teheran een slecht idee was, stond voor Todd Huizinga, directeur van het Amerikaanse kantoor van lobbyorganisatie Transatlantic Christian Council, van meet af aan vast. „Deze overeenkomst stelt Iran nog steeds in staat atoomwapens te ontwikkelen. De zogenaamde ”sunset clausule” voorziet in een geleidelijke afbouw van de restricties die het regime nu zijn opgelegd. Daardoor kan het land in alle rust werken aan nucleaire capaciteit.”

Verder voorziet de deal niet in een verbod op de ontwikkeling van ballistische raketten, die in de toekomst mogelijk met kernkoppen kunnen worden uitgerust. En het aantal nucleaire faciliteiten dat internationale inspecteurs mogen bezoeken, is beperkt.

Afspraken

„President Trump heeft van het begin duidelijk gemaakt dat dit geen goede afspraken zijn”, aldus Huizinga. „Zijn standpunt is: beter geen deal dan een slechte. De Verenigde Staten waarderen dat de Franse president Macron en de Duitse bondskanselier Merkel zich hebben ingespannen om de overeenkomst te redden, maar het werkt gewoon niet. De vraag is hoe we Iran moeten stoppen. Dat land is niet alleen een gevaar voor het Midden-Oosten, maar voor de hele wereld.”

De vraag is intussen hoe de Amerikaanse opzegging van de moeizaam bevochten overeenkomst –er werd maar liefst twaalf jaar onderhandeld– de relaties tussen de Verenigde Staten en Europa zal beïnvloeden.

Volgens Huizinga is er sinds 1945 een solide basis in de trans-Atlantische betrekkingen. „We zijn nog steeds de belangrijkste bondgenoten in de wereld. De overeenkomsten tussen Amerika en Europa zijn te groot. Ik zie de VS nog geen defensieverdrag met China sluiten. Het bondgenootschap is springlevend. Natuurlijk is er af en toe onenigheid. Dat is onder elke Amerikaanse president gebeurd. Maar dat is altijd van tijdelijke aard. We gaan gewoon verder met elkaar.”

Beschaving

Hebben Amerika en Europa elkaar wel echt nodig? Huizinga: „Zeker wel. Wij representeren de westerse beschaving en democratische waarden. Wel moeten we ons altijd afvragen: wie zijn we zelf en wat willen we voor de wereld. Het doel zal niet veel verschillen, maar wel de tactiek die we hanteren. Daarin is president Trump op sommige fronten controversieel. Neem zijn standpunt ten aanzien van klimaatverandering en het verhuizen van de Amerikaanse ambassade van Tel Aviv naar Jeruzalem.”

Garret Martin, hoogleraar aan de American University School of International Service in Washington, is aanzienlijk somberder gestemd over het opzeggen van de deal met Iran. „Afgezien van de mogelijke dramatische gevolgen voor de stabiliteit in het Midden-Oosten, heeft dit besluit ook de relatie tussen de VS en Europa beschadigd”, betoogt hij in een artikel op de academische opiniesite The Conversation.

De grote vraag is wat dat voor de trans-Atlantische betrekkingen betekent. Op economisch gebied verwacht Martin dat Europese ondernemingen zich wel twee keer zullen bedenken om zich Amerikaanse sancties op de hals te halen, omdat de VS de grootste handelspartner zijn. De Europese bezorgdheid over het Amerikaanse voornemen de importtarieven op staal fors te verhogen, is wat dat betreft tekenend.

Dilemma

Als het puur om handelsvoordelen gaat, heeft Europa veel meer baat bij goede betrekkingen met de Verenigde Staten dan met Iran.

Tegelijkertijd laat de diplomatieke ruzie over het opzeggen van de Irandeal wel zien hoe het met de betrekkingen tussen de VS en Europa is gesteld, meent Martin. „Macron, Merkel en May staan voor een dilemma. Hoe moeten we de relatie redden met een Amerikaanse president die net heeft laten zien hoe gering hij van ons denkt.”

Europese leiders kunnen de schade in de trans-Atlantische relaties beperken door een politiek van verzoening richting Trump te voeren en te wachten tot zijn ambtstermijn erop zit, vindt Martin. „Europa is immers alleen al voor zijn veiligheid afhankelijk van Amerika.”

„In de tussentijd kan het buitenlands beleid van president Trump wel de nodige schade toebrengen aan de multilaterale internationale orde waaraan de Europeanen zich hebben gecommitteerd”, waarschuwt de Amerikaanse wetenschapper. Zijn conclusie is dan ook dat de betrekkingen tussen Amerika en Europa in toenemende mate een huwelijk zonder liefde zullen blijken te zijn.

Wereldvisie

Vanuit Amerikaans perspectief zal er tegelijkertijd altijd een basis voor samenwerking blijven. Bijvoorbeeld als het gaat om terreurbestrijding. Alleen al omdat er gedeelde belangen in het spel zijn. Zo zit uiteindelijk de hele internationale politiek in elkaar. „Maar de wereldvisie die het partnerschap (tussen de VS en Europa, RD) sinds de Tweede Wereldoorlog deelden, zou maar zo teloor kunnen gaan”, aldus Martin.

Europa heeft geen alternatief voor verbond met Amerika

De kloof tussen de EU en Amerika wordt dieper, zeggen twee deskundigen uit Europa. „In de Irakcrisis in 2003 slaagde president Bush er nog in Europa te verdelen. Vandaag staat Trump tegenover een gesloten EU-front. Dat is veelzeggend”, denkt prof. Volker Perthes, onderzoeker bij de Stiftung für Wissenschaft und Politik (SWP) in Berlijn.

Trump beperkt zich niet tot een confrontatie op één punt, maar gaat ook nog eens een handelsoorlog aan. „De Duitse bondskanselier Merkel drukt zich altijd terughoudend uit, maar noemt de nieuwe staaltarieven toch „onrechtmatig.” Dat is nogal wat.”

Echte bondgenoten voeren geen tarievenstrijd met elkaar, weet prof. Perthes. „Amerika en Europa vormen vanouds een waardengemeenschap. Maar dat schijnt voor Trump niet te gelden.”

Slikken

De tegengestelde koers van de VS en de EU rond Iran is niet verrassend, zegt prof. Bertjan Verbeek, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Toen Amerika nog het leiderschap in de wereld had, was het bereid veel te slikken. Dat waren de kosten van de stabiliteit. Maar de afgelopen tien jaar staat deze hegemonie ter discussie door de opkomst van China. Om die reden trekken de VS de grenzen scherper. Bovendien komen ze agressiever op voor hun eigenbelang, zoals we zien rond de staaltarieven.”

Onder president Obama was de ”Aziatische verschuiving” al een begrip. Verbeek: „Toen zijn veel troepen verplaatst naar nieuwe bases in Australië. Door de Krimcrisis is dat wel weer iets gecorrigeerd, maar het spel in Azië gaat nog steeds door. Na de Tweede Wereldoorlog was er aan beide kanten van de oceaan een Atlantisch ingestelde elite. Maar zeker in Amerika kijkt de jonge generatie meer naar Azië. Dat is onomkeerbaar.”

Belangrijk is wel de andere toonzetting. „Daarin is Trump veel scherper dan Obama”, aldus Verbeek.

Hezbollah

In de kwestie Iran is ook belangrijk dat de Amerikanen het nucleaire akkoord niet los zien van wat Iran doet in het Midden-Oosten, meent Verbeek. „Washington ziet dat Iran bevriend is met Syrië en Hezbollah. Voor de VS wordt Teheran te machtig. Dat speelt op de achtergrond mee.”

Verbeek vindt het volstrekt logisch dat de EU de VS niet volgen in het verlaten van het Iranakkoord. „Dit is het eerste grote akkoord waar de EU direct bij betrokken is. Vóór de invoering van het Verdrag van Lissabon in 2009 kende de EU geen eigen diplomatieke dienst. De EU zal dat eerste succes niet zomaar opgeven.”

NAVO

De tegenstelling rond het Iraanse atoomakkoord houdt voor Perthes een les in. „Merkel heeft weleens gezegd dat we als Europa meer zelf moeten doen. In het bij elkaar houden van de eurozone, op het gebied van grensbewaking en rond defensie. Vooral dat laatste is lastig. Als er één ding is wat Europa niet kan, is het zichzelf verdedigen.”

Europa zal zich er ook voor moeten inzetten dat Amerika bij de NAVO blijft, meent Perthes. „We moeten geen afscheid nemen van Washington. Al was het alleen maar omdat Trump ook ooit weer een opvolger krijgt. Maar zolang Trump er zit, moeten we het zien uit te houden.”

Bevendien is het bouwen aan een sterk Europa ook een investering in de vriendschap met Amerika. „Als wij sterk zijn, zal Trump ons ook serieus nemen.”

Verbeek verwacht niet dat er ooit een geïntegreerd EU-leger zal komen. „De NAVO kent dat wel. De EU zal dat niveau niet bereiken. Het zal ook heel lang duren voordat de EU echt directe invloed op de wereld zal hebben.”

Perthes meent dat Europa ook diplomatieke prestaties moet laten zien om in Washington op waarde te worden geschat. „Denk niet dat wij niets kunnen. In het Midden-Oosten is er behoefte aan meer dan alleen Amerikaanse diplomatie. Vooral Nederland en Scandinavië zijn daar belangrijk. Het kan niet zo zijn dat alleen de Amerikanen en de Russen in die regio onderweg zijn.”

Voor Verbeek is duidelijk dat een Europees buitenlands beleid andere accenten zal kennen. „Na de brexit zullen de Fransen steeds meer de toon zetten. Die zijn minder pro-Amerikaans.”

Intussen weten de Amerikanen zelf ook dat hun militaire almacht over zijn hoogtepunt heen is, zegt Verbeek. „Het Pentagon in Washington heeft vastgesteld dat het niet langer twee oorlogen tegelijk kan voeren en die dan ook te winnen. Dat zijn de lessen van Afghanistan en Irak. Dat maakt sommige Amerikanen benauwd. Het gevoel van bedreiging neemt toe.”

CDA

Een alternatief voor de samenwerking met Amerika is er voor Europa trouwens niet, meent Perthes. „Dat zou dan China of Rusland moeten zijn. Maar met die landen mist Europa de gezamenlijke grondslag die het wel heeft met Amerika. Bovendien zal al te nauwe samenwerking met China en Rusland alleen maar het wantrouwen van Washington oproepen.”

Verbeek ziet dat de veranderingen op wereldschaal ook zijn doorgedrongen in de Nederlandse politiek. „Onlangs hoorde ik CDA-leider Buma zeggen dat het verbond tussen Europa en Amerika niet meer vanzelfsprekend is. Dat vond ik verrassend. Het CDA is vanouds de partij van mensen die sterk Atlantisch dachten. Dat is dus voorbij.”

Trans-Atlantische samenwerking

1945: Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog vonden de leiders van de westerse landen het tijd voor een nieuwe wereldorde.

1949: Twaalf landen (waaronder ook Nederland) aan beide zijden van de Atlantische Oceaan richten de NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie) op. Dit bondgenootschap rust op artikel 5 van het Verdrag van Washington: een aanval op één bondgenoot wordt gezien als een aanval op álle bondgenoten. In vaktaal heet dit: collectieve verdediging.

1955: West-Duitsland treedt toe tot de NAVO. De Sovjet-Unie besluit met haar satellietstaten tot de oprichting van het Warschaupact. Hiermee is de Koude Oorlog een feit.

1956: Suezcrisis: Israël valt samen met Groot-Brittannië en Frankrijk Egypte aan vanwege de afsluiting van het Suezkanaal. De Verenigde Staten dwingen de drie bevriende landen zich terug te trekken. Dit is de diepste crisis in de Atlantische samenwerking tot nu toe.

1966: Frankrijk wordt atoommacht en treedt uit de militaire samenwerking van de NAVO. Het NAVO-hoofdkwartier verplaatst zich van Parijs naar Brussel.

1989: De val van de Berlijnse Muur luidt het einde van de Koude Oorlog in.

2001: De terreuraanvallen op New York leiden ertoe dat artikel 5 over de collectieve verdediging wordt ingeroepen. Alle NAVO-lidstaten scharen zich aan de zijde van de Amerikanen en geven steun aan de militaire operatie in Afghanistan.

2003: De Brits-Amerikaanse Irakoorlog splijt de Europese Unie. Vooral de grote lidstaten Duitsland en Frankrijk stellen zich recht tegenover president Bush.

2004: Grote uitbreiding van de NAVO met Oost-Europese lidstaten; de organisatie groeit tot 28 lidstaten.

2014: Na jaren van operaties in Afghanistan komt de NAVO na de Krimcrisis weer terug bij haar oorspronkelijke missie: de verdediging van Europa tegen het oosten (lees Rusland).